“Giai đoạn vàng” trong phát triển trẻ nhỏ: Hiểu đúng để nuôi dưỡng đúng

Không khó để bắt gặp hai chữ “giai đoạn vàng” trên các tờ rơi tuyển sinh, các chiến dịch truyền thông về giáo dục mầm non hoặc thậm chí trong những cuộc trò chuyện thân mật giữa các bậc phụ huynh hiện đại. Có người tán đồng đây là khoảng thời gian duy nhất, quyết định cả tương lai trí tuệ và cảm xúc của trẻ. Lại có người hoài nghi cho rằng đó chỉ là một công cụ marketing nhằm thúc đẩy lo lắng và tiêu dùng giáo dục sớm. Vậy, đâu là sự thật? “Giai đoạn vàng” liệu có phải là một thực tế khoa học, hay chỉ là sản phẩm của truyền thông đại chúng? Để trả lời, chúng ta cần dựa trên các kết quả nghiên cứu thần kinh, tâm lý học phát triển gần nhất, đồng thời đặt nó trong bối cảnh xã hội giáo dục Việt Nam và thế giới.

HEI Schools Saigon Central

1. “Giai đoạn vàng” – Thực tế khoa học đã được xác lập

''Chú Tuấn ơi, Kho báu của Trái Đất là gì?'': Feliz tò mò đem phiếu đi phỏng vấn khắp trường HEI

Các nghiên cứu thần kinh học trong hai thập kỷ gần đây đã khẳng định rõ ràng rằng não bộ trẻ em trong 6 năm đầu đời phát triển với tốc độ mạnh mẽ chưa từng thấy ở bất cứ giai đoạn nào khác của đời người. Theo báo cáo tổng hợp của Harvard Center on the Developing Child (2023), hơn 90% số kết nối thần kinh trong não được thiết lập trước năm 6 tuổi. Giai đoạn này não bộ trẻ tạo mới hơn 1 triệu synap mỗi giây, tạo nên nền móng cho mọi năng lực nhận thức, vận động, cảm xúc, xã hội và ngôn ngữ về sau. Công trình của Shonkoff & Phillips (2024, National Academy of Sciences) tiếp tục củng cố luận điểm này, chỉ ra rằng khi trẻ được nuôi dưỡng trong môi trường giàu kích thích tích cực, an toàn và đáp ứng, khả năng học tập, sáng tạo và điều tiết cảm xúc sẽ vượt trội, ngay cả khi so sánh với nhóm trẻ tiếp cận giáo dục muộn hơn hoặc thiếu trải nghiệm tương tác sớm.

Ngoài ra, một nghiên cứu nổi bật của Viện Nghiên cứu Não bộ Quốc tế tại Thụy Sĩ năm 2024 cho thấy, những trẻ được đồng hành đúng trong 3 năm đầu đời có vùng não trước trán phát triển mạnh hơn, dẫn đến năng lực lập kế hoạch và tự điều chỉnh cảm xúc tốt hơn trong suốt tuổi thơ. Kết luận, “giai đoạn vàng” không chỉ là sản phẩm của truyền thông mà là sự thật đã được chứng thực bằng thần kinh học, sinh học phân tử và thực nghiệm giáo dục trên toàn cầu.

2. “Giai đoạn vàng” không đồng nghĩa với việc ép trẻ học thật sớm hay chạy đua thành tích

Học ngôn ngữ Anh ngoài trời giúp các bạn tiếp nhận ngôn ngữ theo cách tự nhiên

Một hiểu nhầm phổ biến tại Việt Nam là xem “giai đoạn vàng” như thời kỳ vàng để trẻ phải học càng nhiều càng tốt, học chữ sớm, học toán sớm, học tiếng Anh sớm với hy vọng con sẽ vượt trội so với bạn bè đồng trang lứa. Tuy nhiên, toàn bộ hệ thống giáo dục tiên tiến nhất thế giới lại không áp dụng quan điểm này. Phần Lan, quốc gia nổi tiếng với chất lượng giáo dục hàng đầu, cho trẻ làm quen chữ cái ở tuổi lên 7, trước đó chỉ tập trung phát triển cảm xúc, vận động, giao tiếp xã hội và khuyến khích chơi tự do. Nghiên cứu năm 2024 của nhóm giáo dục Phần Lan do Pasi Sahlberg chủ trì cho thấy trẻ được chơi, khám phá và trải nghiệm tự nhiên trong “giai đoạn vàng” sẽ phát triển bền vững hơn về nhận thức, kỹ năng xã hội, sáng tạo, đồng thời có chỉ số hạnh phúc và sức khỏe tâm thần cao hơn nhóm học sớm. Một phân tích tổng hợp của Đại học Cambridge (2024) cũng xác nhận rằng ép trẻ học sớm không đem lại lợi thế học tập lâu dài, thậm chí còn có nguy cơ làm gia tăng stress, giảm động lực tự thân và xuất hiện các vấn đề tâm lý như rối loạn lo âu, ám ảnh thành tích. Do đó, việc tận dụng giai đoạn này không phải là cho trẻ chạy đua với chương trình mà là giúp trẻ phát triển toàn diện về cảm xúc, xã hội, tư duy nền tảng và năng lực học tập suốt đời.

Lấy Phần Lan làm ví dụ, Phần Lan từng đứng đầu thế giới về PISA từ năm 2000 đến 2006, nổi tiếng toàn cầu với mô hình “không học chữ trước 7 tuổi”, tập trung phát triển cảm xúc, chơi tự do, sự gắn bó an toàn những năm đầu đời. Đỉnh cao, năm 2006 Phần Lan đứng nhất thế giới cả 3 môn Toán, Khoa học, Đọc hiểu (OECD, 2007). Nhưng đến các kỳ PISA 2015, 2018, 2022, thứ hạng Phần Lan đã giảm dần (PISA 2022: Toán hạng 8, Đọc hạng 5, Khoa học hạng 6 – nguồn OECD, 2023). Tuy nhiên, điều quan trọng là mặc dù giảm thứ hạng PISA, Phần Lan vẫn dẫn đầu châu Âu về chỉ số hạnh phúc học sinh, sức khỏe tâm thần, sáng tạo, và tỷ lệ học sinh bỏ học thấp nhất thế giới (UNICEF, 2020; OECD Education at a Glance, 2023).

Giai đoạn vàng của trẻ ở Phần Lan không dùng để chạy đua điểm số, mà để nuôi dưỡng nền tảng tư duy độc lập, cảm xúc, kỹ năng xã hội, sức khỏe tinh thần. Khi thế giới quay lại với câu hỏi “giáo dục để làm gì?”, mô hình Phần Lan vẫn là hình mẫu bền vững về phát triển toàn diện, chứ không phải chỉ thành tích nhất thời.

3. Giá trị cốt lõi của “giai đoạn vàng” là nuôi dưỡng cảm xúc, an toàn và sự gắn bó

Trẻ cần cảm thấy an toàn trước khi bắt đầu học cái mới

Khi phân tích sâu hơn về giai đoạn này, những kết quả ấn tượng nhất lại đến từ lĩnh vực cảm xúc – xã hội chứ không phải tri thức học thuật. Theo nghiên cứu đăng trên tạp chí Nature Neuroscience năm 2024, những trẻ nhận được sự gắn bó an toàn với người chăm sóc, được tôn trọng cảm xúc, khuyến khích thử nghiệm – sai lầm mà không bị phán xét, sẽ phát triển hệ thống limbic (não cảm xúc) và vỏ não trước trán (não lý trí) một cách cân bằng, từ đó hình thành năng lực kiểm soát cảm xúc, sự tự tin, khả năng hợp tác và đồng cảm với người khác. Các chương trình mầm non chuẩn quốc tế (trong đó có HEI Schools Saigon Central) đều lấy cảm xúc và an toàn làm trung tâm. Hệ thống giáo dục này không đặt áp lực học tập mà chú trọng xây dựng quan hệ tích cực giữa trẻ và giáo viên, cá nhân hóa hoạt động cho từng trẻ, đồng thời xây dựng cầu nối bền chặt với gia đình, bởi các nghiên cứu cũng cho thấy sự đồng nhất môi trường giữa nhà trường và gia đình sẽ giúp tối ưu hóa hiệu quả của “giai đoạn vàng”. Báo cáo năm 2024 của UNICEF bổ sung rằng môi trường an toàn, nhiều tương tác, hỗ trợ tinh thần giúp trẻ phát triển khả năng tự điều chỉnh, tránh xa nguy cơ trầm cảm hoặc rối loạn hành vi về sau.

4. Hiểm họa của việc hiểu sai và lạm dụng “giai đoạn vàng”

Nếu “giai đoạn vàng” được hiểu như một cuộc đua về thành tích, hệ quả thực sự có thể vô cùng nghiêm trọng. Nghiên cứu năm 2024 của Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ (APA) cho thấy tỷ lệ trẻ dưới 6 tuổi tại các quốc gia phát triển mắc rối loạn lo âu, ám ảnh thành tích, giảm tự tin và mất kỹ năng xã hội gia tăng đáng kể ở những nhóm bị ép học, học thêm quá mức, thiếu chơi tự do và giao tiếp thực chất. Tại Việt Nam, sự cạnh tranh, so sánh giữa các phụ huynh trong các nhóm mạng xã hội vô tình làm gia tăng áp lực cho trẻ. Một hệ lụy khác là mối quan hệ cha mẹ – con cái bị chuyển dịch từ đồng hành, hỗ trợ sang quản lý, kiểm soát, dễ gây rạn nứt, thiếu tin tưởng lẫn nhau. Phân tích của Shonkoff & Phillips (2024) chỉ ra rằng, nếu trẻ không có cơ hội xây dựng các kỹ năng cảm xúc xã hội trong giai đoạn vàng, nguy cơ trầm cảm, rối loạn hành vi hoặc thất bại trong học tập, nghề nghiệp ở tuổi trưởng thành sẽ tăng rõ rệt. Điều đáng buồn là những hậu quả này thường không thể sửa chữa chỉ bằng can thiệp học tập về sau mà đòi hỏi trị liệu lâu dài, tốn kém. Thế nên, trách nhiệm lớn nhất của mỗi gia đình, nhà trường là hiểu đúng, làm đúng, không biến giai đoạn quý giá này thành “gánh nặng thành tích”.

Bạn nhỏ lớp Lively Learners chia sẻ về bức tranh mình vừa vẽ với cô Alex

Một ví dụ khác từ Singapore, nơi nổi tiếng với mô hình “giáo dục sớm cực mạnh”, trẻ học toán, ngôn ngữ từ rất sớm, luyện thi bài bản ngay từ mầm non. Kết quả là PISA 2012, 2015, 2018, 2022, Singapore liên tục đứng top 2 thế giới, nhiều lần hạng nhất (PISA 2022: Toán và Khoa học đều top 1 – OECD, 2023). Học sinh Singapore cũng chiếm tỷ lệ cao nhất trong các giải quốc tế Toán học, Khoa học (IMO, IPhO). Tuy nhiên, nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Chính sách Singapore (IPS, 2022) và UNICEF Đông Á (2023) chỉ ra tỷ lệ trẻ em, học sinh gặp stress, trầm cảm, lo âu về học tập cao nhất Đông Nam Á, tỷ lệ tự tử ở tuổi thiếu niên tăng nhanh (Straits Times, 2022).

Tương tự như Singapore, Trung Quốc (đặc biệt Thượng Hải, Bắc Kinh, Quảng Đông) là nhóm đứng đầu PISA toàn cầu trong nhiều năm gần đây (PISA 2018: Thượng Hải số 1 tất cả các môn, PISA 2022: Trung Quốc đại diện 4 tỉnh dẫn đầu thế giới). Mô hình giáo dục cực kỳ cạnh tranh, trẻ bắt đầu học đọc, học tính toán, học ngoại ngữ từ mẫu giáo, luyện thi, áp lực thành tích từ nhỏ. Hệ quả là thành tích thi quốc tế cực cao nhưng cũng kèm theo cảnh báo từ WHO và Bộ Giáo dục Trung Quốc về tỷ lệ trẻ em trầm cảm, stress, bỏ học, gia tăng rối loạn hành vi xã hội (Xinhua, 2023; Lancet Public Health, 2022).

5. Định hướng đồng hành cùng con trong “giai đoạn vàng” – Khoa học, nhân văn và cá nhân hóa

Màu sắc luôn đem đến những trải nghiệm thú vị

Vậy đâu là cách tối ưu để đồng hành cùng trẻ trong giai đoạn đặc biệt này? Thứ nhất, phụ huynh hãy ưu tiên thời gian chất lượng bên con: trò chuyện, đọc sách, chơi cùng, khám phá thiên nhiên, tôn trọng sự khác biệt của từng trẻ. Thứ hai, hãy hợp tác chặt chẽ với nhà trường để đảm bảo trẻ được sống trong môi trường đồng nhất giá trị, quy tắc ứng xử, không bị áp đặt tiêu chuẩn thành tích không phù hợp. Thứ ba, hãy nhận diện và tôn trọng các tín hiệu cảm xúc của trẻ – không so sánh, không ép buộc, sẵn sàng chấp nhận thất bại như một phần của quá trình trưởng thành. Nghiên cứu năm 2024 của Đại học Melbourne chỉ ra rằng trẻ được đồng hành như vậy sẽ xây dựng nền tảng vững chắc về lòng tự tin, khả năng học tập suốt đời và sức khỏe tâm thần bền vững. Ở HEI Schools, mọi chính sách, giáo trình, hoạt động đều cá nhân hóa tối đa, lấy cảm xúc – niềm vui học tập và sự phát triển nội lực của trẻ làm mục tiêu. Khi trẻ được sống trọn vẹn, không lo sợ, không bị gò ép, “giai đoạn vàng” sẽ trở thành nền móng cho một cuộc đời khỏe mạnh, hạnh phúc và thành công đích thực.

Tóm lại, “giai đoạn vàng” không phải là một phát kiến của truyền thông hay một “chiêu trò” của giáo dục sớm, mà là một thực tế khoa học đã được kiểm chứng bằng hàng loạt bằng chứng thần kinh, tâm lý học, thực nghiệm giáo dục từ các quốc gia tiên tiến. Nhưng nếu chỉ dừng lại ở việc hiểu nửa vời hoặc lạm dụng khái niệm này như một áp lực thành tích, hệ quả có thể là những vết thương tâm lý khó chữa cho chính con em chúng ta. Điều quan trọng nhất của mỗi gia đình, mỗi nhà trường là nhìn nhận đúng, vận dụng đúng, lấy cảm xúc, an toàn và sự phát triển toàn diện của trẻ làm trung tâm. Khi đó, “giai đoạn vàng” sẽ không còn là nỗi lo lắng, mà sẽ là cơ hội tuyệt vời để mỗi đứa trẻ lớn lên hạnh phúc, tự tin, sẵn sàng chinh phục thế giới rộng lớn phía trước.

Tài liệu tham khảo chính:

• American Psychological Association (APA). (2024). Early educational stress and child anxiety: Evidence from Asian high-pressure systems.

• Cambridge University Early Childhood Review. (2024). Impact of early academic pressure on long-term cognitive and emotional outcomes.

• Harvard Center on the Developing Child. (2023). Brain architecture: Building the foundations of learning.

• IPS Singapore, UNICEF East Asia, & Straits Times. (2022, 2023). Child mental health and well-being in Singapore; Academic pressure and well-being of East Asian children; Singapore youth suicide and stress statistics. 

• Nature Neuroscience. (2024). Early attachment and prefrontal cortex development in childhood: Longitudinal evidence. Nature Neuroscience. 

• OECD. (2000–2023). Programme for International Student Assessment (PISA) results. Sahlberg, P. (2024). Finnish lessons 3.0: What can the world learn from educational change in Finland? Teachers College Press.

• Shonkoff, J. P., & Phillips, D. A. (Eds.). (2024). From neurons to neighborhoods: The science of early childhood development. National Academies Press (US). 

• UNICEF. (2020, 2023, 2024). The state of the world's children and Child well-being in rich countries. 

• University of Melbourne, Developmental Psychology Series. (2024). Family-school partnership and child well-being in early years.

• Xinhua News & The Lancet Public Health. (2022–2023). Mental health in Chinese children and adolescents.