Trẻ cần tạo ra, hay cần cảm được cái đẹp?

Mỗi khi mạng xã hội rộn ràng với những video AI – từ bà Sáu bán thịt khiêng xe máy đến các chính trị gia nhảy breakdance – ta lại thấy một thế giới đầy bất ngờ và có phần... phi thực. Lúc đầu, những đoạn video ấy khiến người lớn phải bật cười, trẻ con thì tròn xoe mắt. Nhưng khi tần suất tăng dần và nội dung trở nên lặp lại, cảm giác hứng thú ban đầu dần nhường chỗ cho một thứ bối rối khó gọi tên.

Chúng ta đang sống giữa một thời đại mà việc tạo ra một "tác phẩm" trở nên dễ hơn bao giờ hết. Không cần vẽ, không cần đàn, không cần nghĩ lâu – chỉ cần gõ vài dòng mô tả, đợi vài giây, và AI sẽ mang đến một bức tranh “đẹp mắt”, một bản nhạc “ấn tượng” hay một video “gây cười”.

Nhưng khi sáng tạo không còn đòi hỏi công sức, liệu những điều con trẻ học được có còn sâu sắc?

Trẻ em cần một 'xã hội học tập' hơn là xã hội bên trong điện thoại

Ở một nơi nhỏ bé và yên ả hơn thế giới mạng – một ngôi trường mầm non giữa lòng Sài Gòn – những em bé 4–5 tuổi vẫn đang mải mê vẽ mặt trời bằng màu sáp, làm máy bay giấy và kể chuyện bằng giọng thật của mình. Tại HEI Schools Saigon Central, chúng tôi quan sát trẻ với sự tò mò dịu dàng: Điều gì sẽ xảy ra nếu trí tưởng tượng của trẻ được nuôi dưỡng từ những trải nghiệm thật, thay vì từ những nội dung được sinh ra trong vài giây?

Chúng tôi tin rằng: AI có thể là một công cụ hữu ích – như một cây cọ trong hộp màu rộng lớn của thế giới hiện đại. Nhưng những gì cần nhất cho sự phát triển của trẻ – như khả năng quan sát, suy nghĩ, kết nối và diễn đạt cảm xúc – lại không thể được học qua thao tác “gõ vài dòng lệnh và đợi”.

Vì thế, để trả lời câu hỏi: Trẻ cần tạo ra, hay cần cảm được cái đẹp?, tại lớp học tại HEI Schools, thay vì hướng dẫn trẻ “sáng tạo nội dung”, chúng tôi cùng trẻ tạo ra nội dung từ chính đời sống: quay video kể chuyện về hạt đậu con trồng trong vườn, thu âm tiếng mưa rơi trên mái hiên lớp học, hay viết lại cảm xúc sau một buổi đi dã ngoại bằng những nét vẽ vụng về nhưng đầy chân thật. Những sản phẩm ấy không lung linh, nhưng mang trong mình hơi thở của quá trình – nơi trẻ được trải nghiệm, được sai, được sửa, và được hiểu mình hơn.

AI không độc hại. Nhưng thói quen ‘’nuốt nhanh’’ nội dung do AI tạo ra mới là điều đáng ngại.

Theo nghiên cứu từ Đại học Helsinki, Phần Lan (2023), trẻ em tiếp xúc quá thường xuyên với nội dung ngắn do AI tạo ra có nguy cơ giảm khả năng chú ý và tư duy phản biện. Những đoạn video "nhanh – ngắn – vui" ấy không yêu cầu trẻ phải nghĩ, phải cảm hay phải phản hồi. Dần dần, trẻ hình thành thói quen tiếp nhận thông tin một cách thụ động – điều trái ngược hoàn toàn với bản chất học hỏi tự nhiên ở trẻ mầm non.

Tại Việt Nam, Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam (2022) cũng ghi nhận dấu hiệu gia tăng tình trạng trẻ gặp khó khăn trong việc tập trung, ghi nhớ sâu và diễn đạt ý tưởng khi sử dụng thiết bị công nghệ mà không có định hướng rõ ràng.

Những dữ liệu này gợi lên một câu hỏi: Liệu ta có đang nuôi dưỡng một thế hệ tiêu thụ nội dung nhanh hơn khả năng tiêu hóa?

Trẻ cần tạo ra, hay cảm được cái đẹp? Chậm lại để học sâu - điều không bao giờ cũ trong giáo dục mầm non Phần Lan

Tại HEI Schools, triết lý “học qua chơi – học bằng trải nghiệm thật” không chỉ là một khẩu hiệu. Đó là cách chúng tôi giúp trẻ tìm lại nhịp độ tự nhiên của việc học: không chạy đua với màn hình, không gấp gáp trong thành tích, mà kiên nhẫn với từng quá trình phát triển riêng biệt của mỗi cá nhân.

Những tiết học ngoài trời, những dự án “tự làm sách kể chuyện”, những giờ trẻ vẽ chân dung bạn thân – tất cả đều là cách trẻ diễn đạt mình bằng công sức, bằng cảm xúc, bằng tư duy riêng – thứ mà AI không thể thay thế.

Và hơn cả chuyện công nghệ, đây là chuyện của con người.

AI không có lỗi. Vấn đề nằm ở chỗ ta lựa chọn tiêu thụ vô điều kiện. Rác AI không đáng sợ vì nó độc hại, mà vì nó quá dễ “nuốt”. Giống như đồ ăn nhanh: tiện, bắt mắt, nhưng nếu ăn mãi sẽ làm mất vị giác. Trẻ em cần được thưởng thức món ăn tinh thần bằng cả vị giác lẫn trái tim – không phải chỉ để xem, mà để cảm và để nghĩ.

Trong một thế giới mà mọi thứ có thể được tạo ra nhanh chóng, có lẽ những gì “chậm”, “thật”, và “có tâm hồn” lại trở thành điều quý hiếm nhất.

Và có thể, giáo dục tuổi thơ – ở một ngôi trường như HEI Schools Saigon Central – chính là lời nhắc dịu dàng rằng: sáng tạo không cần nhanh, chỉ cần thật.

Tài liệu tham khảo:

1. Niemi, H., Toom, A., & Kallioniemi, A. (2023). Digital Literacy and AI in Finnish Early Childhood Education. University of Helsinki.

2. Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam (2022). Ảnh hưởng của thiết bị công nghệ đến khả năng chú ý của trẻ mầm non Việt Nam.

3. Cheng, Y., & Lin, P. (2021). Effects of AI-generated content exposure on children's cognitive and emotional development. Harvard Graduate School of Education.

4. Sahlberg, P. (2021). Finnish Lessons 3.0: What Can the World Learn from Educational Change in Finland? Teachers College Press.

5. Trường Đại học Sư phạm TP.HCM (2020). Tư duy phản biện trong giáo dục mầm non: Một cách tiếp cận từ lứa tuổi sớm.