Hiểu đúng về trao quyền cho trẻ

Làm cha mẹ trong thời buổi này không hề dễ. Mở mạng xã hội ra, đâu đâu cũng là lời khuyên: “trao quyền cho con”, “tôn trọng con như một người bạn”, “đừng áp đặt”, “hãy để con tự quyết định cuộc đời mình”… .  Trong khi đó, ngoài đời thật, ba mẹ vẫn phải đối diện với những câu hỏi rất cụ thể: nếu để con “tự do” quá, lỡ con hư thì sao; nếu đặt ra nhiều quy tắc quá, lỡ con sợ hãi, mất kết nối với mình thì sao. Giữa hai thái cực “buông xuôi cho con muốn làm gì thì làm” và “quản tới từng hơi thở”, rất nhiều ba mẹ cảm thấy vừa mệt mỏi, vừa bối rối.

Làm cha mẹ trong thời buổi này không hề dễ. Mở mạng xã hội ra, đâu đâu cũng là lời khuyên: “trao quyền cho con”, “tôn trọng con như một người bạn”, “đừng áp đặt”, “hãy để con tự quyết định cuộc đời mình”… .

Tại HEI Schools, khi làm việc cùng ba mẹ, chúng tôi thường bắt đầu từ một câu hỏi rất đời thường: “Khi nào thì mình nên can thiệp, và khi nào thì nên lùi lại?”. Câu hỏi này không chỉ dựa trên cảm tính, mà còn được soi chiếu từ các nghiên cứu khoa học về tâm lý học phát triển, giáo dục mầm non và kinh nghiệm thực tế tại các trường mầm non Phần Lan, nơi triết lý tôn trọng trẻ, trao quyền cho trẻ được đặt song song với những giới hạn rất rõ ràng về an toàn, đạo đức và trách nhiệm.

Bài viết này từ HEI Schools Saigon Central mời ba mẹ cùng đi qua hai chiều: bốn (04) thời điểm cha mẹ cần can thiệp rõ ràng và những vùng mà cha mẹ nên chủ động lùi lại, để con có không gian thử > sai > lớn lên trong một “cái khung an toàn”. Từ đó, mỗi gia đình có thể tự điều chỉnh theo hoàn cảnh riêng, nhưng vẫn có một la bàn chung để không rơi vào cực đoan.

Đặt Lịch Trò Chuyện Cùng HEI

1. “Trao quyền” không phải là “thả cho muốn làm gì thì làm”

Khi nghe những cụm từ như “trao quyền cho con”, “tôn trọng tự do của trẻ”, “để con tự làm”, rất nhiều ba mẹ Việt phản ứng gần như ngay lập tức: “Nếu để con tự làm, tự quyết hết thì có phải muốn làm gì thì làm không? Lỡ nó hư thì sao? Cha mẹ không dạy nữa à?”.

Nỗi lo này không hề vô lý...

Ba mẹ nào cũng muốn có một câu trả lời thật chắc chắn: “Làm thế này là đúng chuẩn”. Nhưng trong giáo dục hiện đại và cả trong những nghiên cứu về nuôi dạy con ở Phần Lan người ta không nói tới một cách dạy đúng nhất mà nói đến một khung nuôi dạy lành mạnh: trẻ được tôn trọng, được nghe, được lựa chọn trong phạm vi phù hợp lứa tuổi, nhưng luôn có giới hạn rõ ràng, nhất quán và tử tế.

Các nghiên cứu ở Phần Lan cho thấy, những đứa trẻ lớn lên trong môi trường vừa ấm áp, vừa có giới hạn rõ ràng (yêu thương nhưng có nguyên tắc) có khả năng tự kiểm soát tốt hơn, ít hành vi chống đối hơn và hòa nhập xã hội tốt hơn khi lớn lên. Nói cách khác, trao quyền cho con không bao giờ đồng nghĩa với phóng túng, và tôn trọng con không bao giờ có nghĩa là cho con muốn gì cũng được.

Ở góc nhìn từ đội ngũ sư phạm của HEI Schools, ba mẹ có thể nhớ đơn giản:

1. Tình yêu dành cho con là vô điều kiện.

2. Nhưng giới hạn dành cho hành vi của con phải rõ ràng, kiên định và nhất quán.

Từ đó, câu hỏi “Khi nào cần can thiệp?” không còn là trắng – đen, mà trở thành một hệ quy tắc rất cụ thể để ba mẹ dựa vào mỗi ngày.

2. Bốn thời điểm cha mẹ cần can thiệp ngay lập tức

Những đứa trẻ lớn lên trong môi trường vừa ấm áp, vừa có giới hạn rõ ràng có khả năng tự kiểm soát tốt hơn

2.1. Khi hành vi có nguy cơ gây hại sức khỏe và an toàn

Đây là vùng không thương lượng. Trẻ nhỏ chưa đủ năng lực đánh giá rủi ro. Vùng não giúp kiểm soát, dự đoán hậu quả (vỏ não trước trán) chỉ hoàn thiện khá muộn, nên nếu “phó mặc cho con tự biết” trong các tình huống nguy hiểm là đặt con vào rủi ro.

Vì vậy, ba mẹ cần can thiệp ngay khi con leo trèo ở vị trí dễ té ngã, chạy ào ra đường có nhiều xe cộ qua lại, nghịch ổ điện, vật sắc nhọn, thiết bị dễ bỏng hoặc có hành vi tự làm đau mình. Đây không phải “kiểm soát quá mức”, mà là quyền và trách nhiệm bảo vệ của cha mẹ.

Những chương trình về tự điều chỉnh trong giáo dục mầm non Phần Lan cũng nhấn mạnh: trẻ chỉ có thể học cách tự kiểm soát khi người lớn đã thiết lập vùng an toàn đủ rõ, rồi mới từ từ lùi ra để con tự làm nhiều hơn.

2.2. Khi hành vi gây tổn thương người khác

Một nguyên tắc đạo đức căn bản mà mọi nền văn hóa đều chia sẻ: “Tự do của con dừng lại ở nơi tự do và phẩm giá của người khác bắt đầu”.

Cha mẹ cần bước vào khi con đánh bạn, xô đẩy, cấu, cắn; chế giễu, chê bai, mỉa mai bạn; giành giật đồ của người khác hoặc nói năng hỗn hào, xúc phạm người lớn. Đây không phải là “khó tính quá”, mà là dạy con ranh giới xã hội: con có quyền có cảm xúc, nhưng con phải chịu trách nhiệm về cách con thể hiện cảm xúc đó.

Các chương trình giáo dục cảm xúc – xã hội trong trường mầm non Phần Lan đều đi theo hướng này: người lớn hỗ trợ trẻ nhận diện cảm xúc (“con đang giận”, “con đang ghen tị”), nhưng song song nhấn mạnh: “Con được quyền giận, nhưng con không được đánh bạn / làm bạn đau / chửi bạn.” Khi con hiểu rằng cảm xúc được tôn trọng nhưng hành vi phải có giới hạn, con sẽ dần học được cách điều chỉnh mình thay vì chỉ tránh bị phạt.

2.3. Khi con cố ý phá vỡ những giới hạn đã thỏa thuận

Nếu gia đình đã có những nguyên tắc được cùng nhau thống nhất (dựa trên giá trị chung), thì cha mẹ có trách nhiệm bảo vệ những giới hạn này một cách ổn định và kiên định.

Đó có thể là giờ đi ngủ, thời lượng xem màn hình, quy tắc khi ăn uống, nhiệm vụ trong gia đình, cách nói chuyện tử tế, tôn trọng đồ dùng chung… Khi những điều này đã được giải thích, được nhắc lại và con đồng ý, thì việc con “cố ý phá vỡ” là lúc cha mẹ cần can thiệp.

Các nghiên cứu về phong cách nuôi dạy con cho thấy kiểu “mềm mỏng nhưng kiên định” rõ ràng về kỳ vọng, giải thích lý do, đồng cảm với cảm xúc của trẻ nhưng vẫn giữ hậu quả nhất quán là kiểu hỗ trợ tốt nhất cho sự phát triển về mặt hành vi lẫn cảm xúc của trẻ. Nhiều nghiên cứu ở Phần Lan cũng ghi nhận: trẻ lớn lên trong môi trường có giới hạn ổn định, công bằng, được giải thích rõ, có kỹ năng tự kiểm soát và sức khỏe tinh thần tốt hơn khi trưởng thành.

Cha mẹ có thể hình dung như dựng lên một cái khung vững chắc nhưng không ngạt thở: con biết rõ “tường ở đâu”, để an tâm khám phá bên trong.

2.4. Khi con không tự điều chỉnh được dù đã được hướng dẫn

Có những lúc con không “cố ý hư”, mà đơn giản là não và cơ thể đã … quá tải: con quá đói, quá mệt, thiếu ngủ, bị kích thích quá nhiều, đang lo lắng hoặc chịu căng thẳng kéo dài. Khi đó, con có thể gào khóc, la hét, quăng đồ, nói lung tung, hoặc ngược lại là “đơ ra” không phản ứng. Trong tâm lý học, đây là trạng thái “chiến đấu – bỏ chạy – đông cứng” của hệ thần kinh. Lúc này, con không thể tự bình tĩnh lại chỉ vì người lớn nói “con bình tĩnh đi”. Con cần người lớn điều chỉnh từ bên ngoài (co-regulation).

Ở bước này, cha mẹ không tập trung vào việc giảng giải đúng sai, mà trước hết là:

1. Đưa con ra khỏi môi trường đang gây kích thích (ồn, đông, căng thẳng, nhiễu).

2. Giữ giọng nói chậm, thấp, đều, không quát thêm.

3. Hỗ trợ con thở chậm lại, nếu con chấp nhận có thể ôm nhẹ hoặc ngồi cạnh.

Khi cơ thể và hệ thần kinh của con hạ nhiệt, lúc đó cha mẹ mới quay lại chuyện “hôm nay con đã sai ở đâu”, bằng giọng bình tĩnh, rõ ràng. Các chương trình hỗ trợ tự điều chỉnh (self-regulate) ở trẻ mầm non tại Phần Lan đều cho thấy: khi người lớn kiên nhẫn đồng hành qua những cơn “bùng nổ” như vậy, lâu dài trẻ sẽ tự điều chỉnh tốt hơn, quan hệ bạn bè và việc học cũng thuận lợi hơn.

3. Những vùng cha mẹ không cần can thiệp quá nhiều

Ngược lại, cũng có những vùng mà cha mẹ Việt thường can thiệp quá mức đôi khi vì thương, đôi khi vì sợ con khó chịu, đôi khi vì muốn … cho nhanh. Đây là những vùng ba mẹ có thể tập lùi ra, để con được trải nghiệm, thử và sai trong vùng an toàn.

Thứ nhất, khi con làm chưa đạt, chưa hoàn hảo. Con xếp hình lệch, tô màu lem, làm đổ nước, nhào bột không đều … Nếu người lớn vội vàng sửa, làm lại cho đẹp, lần sau con sẽ ít dám thử. Các nghiên cứu về học tập ở lứa tuổi sớm nhấn mạnh tầm quan trọng của “thất bại lành mạnh”: trẻ được phép sai, được nhìn thấy chỗ sai, tự chỉnh lại. Đây là cả một quá trình xây nền tư duy học hỏi.

Thứ hai, khi con đã có thể tự nói, tự giao tiếp. Nhiều khi đi ra ngoài, thay vì để con tự chào, tự nói “con muốn…”, người lớn lại nói giùm, xin lỗi giùm, cảm ơn giùm. Về lâu dài, con sẽ thiếu cơ hội luyện cách diễn đạt, thiếu tự tin khi đứng trước người khác. Trong trường mầm non theo chuẩn Phần Lan như HEI Schools Saigon Central, giáo viên thường “đợi trẻ trả lời trước”, chỉ bổ sung sau, chứ không vội nói hộ.

Thứ ba, khi con có thể tự giải quyết vấn đề. Con và bạn tranh đồ chơi, nhưng nếu con đã biết đề nghị “tớ chơi xong tớ đưa bạn”, người lớn có thể đứng gần quan sát, chỉ can thiệp nếu thật sự cần; thay vì lập tức đứng ra phân xử. Con đang loay hoay cài khuy áo, buộc dây giày nếu không quá gấp, hãy để con thử thêm vài lần trước khi giúp.

Thứ tư, khi con đang bộc lộ cảm xúc mạnh nhưng vẫn ở trong vùng an toàn. Con khóc vì buồn, vì thua cuộc, vì bị bạn từ chối … . Lúc này điều con cần là một người lớn hiểu và ở cạnh, gọi tên cảm xúc (“Hôm nay con buồn lắm ha”, “Con thất vọng vì không được chọn đúng không?”), chứ không phải “Nín ngay!”, “Có gì đâu mà khóc!”, “Khóc xấu lắm!”. Các chương trình giáo dục cảm xúc – xã hội ở Phần Lan cho thấy: trẻ được hỗ trợ nhận diện và xử lý cảm xúc, thay vì bị dập tắt, sẽ có năng lực điều chỉnh tốt hơn và ít gặp khó khăn hành vi về sau.

Thứ năm, khi con có cơ hội tự quyết trong vùng an toàn. Những việc như chọn áo trong vài bộ phù hợp, chọn loại trái cây trong bữa ăn lành mạnh, chọn làm bài nào trước  trong khung thời gian đã thống nhất là cơ hội để con tập làm chủ những quyết định nhỏ của mình. Các nghiên cứu về quyền tham gia của trẻ trong trường mầm non Phần Lan đều nhấn mạnh: khi trẻ được tham gia quyết định trong những việc “vừa sức”, trẻ có động lực hợp tác hơn, cảm thấy mình là phần quan trọng của cộng đồng.

Đặt Lịch Trò Chuyện Cùng HEI

4. Công thức “3 vùng tại HEI Schools” cho ba mẹ

Không có đứa trẻ nào “nuôi là êm”, cũng không có cha mẹ nào “lúc nào cũng xử lý đúng”.

Để không rơi vào hai cực “quá kiểm soát” hoặc “thả nổi”, ba mẹ có thể chia mọi tình huống thành ba vùng:

Boundaries 1 (Vùng 1): Vùng không thương lượng:

Liên quan đến an toàn, tôn trọng, giới hạn đạo đức (không đánh bạn, không nói dối nguy hiểm, không phá hoại, tuân thủ nguyên tắc an toàn…). Đây là vùng cha mẹ quyết rất rõ và can thiệp dứt khoát.

Boundaries 2 (Vùng 2): Có thương lượng:

Liên quan đến thói quen, trách nhiệm, thời gian màn hình, giờ chơi, việc nhà… Đây là vùng ba mẹ và con ngồi lại trao đổi, lắng nghe nhau, cùng đặt mục tiêu và thống nhất thành “quy ước gia đình”. Cha mẹ dẫn dắt, nhưng tôn trọng tiếng nói của con.

Boundaries 3 (Vùng 3): Tự do cá nhân:

Liên quan tới sở thích, phong cách, trật tự công việc riêng của con (cách sắp xếp bàn học, cách chơi Lego, chọn màu áo…). Đây là vùng ba mẹ chủ động lùi lại nhiều nhất, miễn là con vẫn nằm trong khung an toàn chung. Ở HEI Schools, đây cũng chính là logic mà giáo viên áp dụng trong lớp: an toàn và tôn trọng là bất di bất dịch; trách nhiệm và thói quen được cùng trẻ thiết kế; sở thích và cá tính của từng bạn được tôn trọng tối đa.

5. Tổng kết

Không có đứa trẻ nào “nuôi là êm”, cũng không có cha mẹ nào “lúc nào cũng xử lý đúng”. Ngay cả ở những quốc gia có hệ thống mầm non được nghiên cứu rất kỹ như Phần Lan hay New Zealand, các nhà khoa học vẫn nhấn mạnh: nuôi dạy con là một hành trình điều chỉnh liên tục giữa yêu thương, giới hạn và tự do.

Điều quan trọng không phải là “mình đã làm đúng hoàn toàn chưa”, mà là hôm nay mình đã:

1. Dám rõ ràng và kiên định hơn ở những vùng cần bảo vệ con.

2. Đồng thời dám lùi lại, cho con thêm khoảng không để thử, sai, rồi tự lớn lên.

Ba mẹ có thể bắt đầu từ những bước rất nhỏ: chọn một tình huống trong ngày cần “đặt lại giới hạn rõ ràng hơn”, và một tình huống khác mà mình quyết định “lùi lại, để con tự xử lý trong vùng an toàn”. Chỉ cần duy trì những điều chỉnh nhỏ như vậy, từng ngày một, cả nhà sẽ dần tìm được nhịp chung: Con được tôn trọng, ba mẹ bớt kiệt sức, và cả gia đình cùng trưởng thành với nhau.