Vì sao trẻ hay cắn bạn khi đi học?

Việc trong độ tuổi nhỏ 2–4 trẻ thường hay cắn bạn ở lớp không phải là điều hiếm gặp, và cũng không nên vội vàng gắn cho trẻ những nhãn như “bướng bỉnh” hay “hung hăng”. Trên thực tế, hành vi này thường phản ánh những bước phát triển cảm xúc thường có trong hành trình lớn lên của trẻ.

1. Ngôn ngữ chưa đủ để diễn đạt cảm xúc

Trẻ học cách chia sẻ trong các hoạt động chung

Ở tuổi này, trẻ vẫn đang hình thành vốn từ vựng để diễn đạt những cảm xúc mạnh như tức giận, thất vọng hay lo lắng. Khi chưa thể nói “Con không thích” hay “Con đang chơi món này”, nhiều trẻ dùng hành động – và đôi khi là... cắn – như một cách để “nói thay” cảm xúc bên trong.

👉 Theo Blair và Diamond (2010), trong giai đoạn 2–4 tuổi, trẻ vẫn đang học cách sử dụng ngôn ngữ như một công cụ điều chỉnh cảm xúc. Việc chưa thành thạo diễn đạt khiến trẻ dễ hành động bộc phát.

2. Tự điều chỉnh cảm xúc còn đang phát triển

Trẻ mầm non chưa kiểm soát tốt hành vi bốc đồng – như giành đồ chơi, đẩy bạn hay thậm chí là cắn – điều hoàn toàn dễ hiểu. Bộ phận điều phối hành vi và cảm xúc trong não (vùng vỏ não trước trán – prefrontal cortex) vẫn đang trong quá trình hoàn thiện.

👉 Nghiên cứu của Casey và cộng sự (2011) chỉ ra rằng khả năng kiểm soát hành vi và cảm xúc cần thời gian dài để phát triển và được thúc đẩy bởi môi trường nuôi dưỡng tích cực, kiên nhẫn.

3. Tò mò, bắt chước và học thông qua hành vi xã hội

Không phải mọi lần làm đau bạn (cắn) đều xuất phát từ sự giận dữ. Nhiều trẻ đơn giản là tò mò: “Nếu con cắn bạn, chuyện gì sẽ xảy ra?”. Một số khác có thể bắt chước hành vi của bạn khi thấy cắn là cách nhanh nhất để được chú ý.

👉 Thompson (2012) nhấn mạnh rằng trong những năm đầu đời, trẻ học hỏi các quy tắc ứng xử chủ yếu thông qua quan sát và bắt chước, nhất là khi chưa có khả năng tự lý giải đúng – sai một cách trừu tượng.

4. Cơ thể cũng biết "lên tiếng"

Gọi tên cảm xúc là cách giúp trẻ phát triển lĩnh vực tình cảm xã hội

Một số trẻ cắn khi cảm thấy khó chịu trong người – chẳng hạn như đang mọc răng, ngứa nướu, buồn ngủ hoặc căng thẳng. Đối với nhiều trẻ nhạy cảm giác quan, hành động cắn mang tính “tự điều chỉnh cảm giác” (sensory self-regulation).

👉 Nghiên cứu của Tomchek và Dunn (2015) cho thấy trẻ có phản ứng giác quan mạnh thường tìm đến những hành vi mang lại cảm giác rõ ràng như nhai, cắn hoặc đập – không nhằm làm hại, mà để ổn định trạng thái cảm xúc.

Người lớn nên làm gì khi trẻ hay cắn bạn?

Thay vì mắng trẻ hay phản ứng cảm tính, hãy xử lý tình huống theo 5 bước sau rõ ràng, nhất quán và nhẹ nhàng:

✅ Bước 1: Tách trẻ ra khỏi tình huống một cách bình tĩnh

Cơ sở khoa học: Việc tách trẻ khỏi hoàn cảnh ngay lập tức giúp giảm căng thẳng cảm xúc (emotional arousal) và ngăn ngừa việc hành vi tiêu cực tiếp tục leo thang. Theo Center on the Social and Emotional Foundations for Early Learning (CSEFEL, 2012): phản ứng nhanh nhưng bình tĩnh giúp trẻ không hình thành mối liên kết tiêu cực giữa hành vi sai và việc nhận được sự chú ý tiêu cực từ người lớn.

Khi phát hiện trẻ cắn bạn, đừng hét lên hoặc rầy la quá lớn – điều đó có thể khiến trẻ hoảng loạn hoặc cảm thấy được “chú ý theo cách tiêu cực”. Thay vào đó:

• Đưa trẻ ra khỏi bạn bị cắn một cách dứt khoát nhưng nhẹ nhàng.

• Hạ thấp người xuống ngang tầm mắt trẻ để kết nối ánh nhìn.

  
  

🗣 Ví dụ: “Con dừng lại nhé. Cô cần nói chuyện với con một chút.”

✅ Bước 2: Phản hồi rõ ràng, ngắn gọn và nhất quán

Cảm giác an toàn luôn là điều kiện cần cho những cuộc chia sẻ

Cơ sở khoa học: Phản hồi ngắn gọn và mang tính chỉ dẫn giúp trẻ hiểu ranh giới hành vi mà không cảm thấy xấu hổ hay bị công kích. Theo Kaiser & Rasminsky (2017) trong cuốn Challenging Behavior in Young Children, lời nhắc nhở nên mang tính dạy dỗ thay vì trừng phạt, vì vùng não xử lý đạo đức và đồng cảm của trẻ vẫn đang phát triển.

Trẻ nhỏ chưa thể tiếp nhận những lời giảng giải dài dòng sau hành vi bộc phát. Cần diễn đạt thông điệp một cách đơn giản, rõ ràng, nhất quán:

🗣 “ Làm vậy bạn đau.”

🗣 “Cắn không phải là cách để nói con đang buồn.”

⚠️ Không dùng lời xúc phạm, mỉa mai hay gắn nhãn như “con hư quá”, “sao con ác vậy”. Những lời này chỉ khiến trẻ thêm xấu hổ, thu mình hoặc lặp lại hành vi trong âm thầm.

✅ Bước 3: Hướng dẫn hành vi thay thế

Cơ sở khoa học: Dạy trẻ thay vì chỉ nói “không” là chiến lược cốt lõi trong hành vi tích cực (positive guidance).

👉 National Association for the Education of Young Children (NAEYC, 2014) khẳng định: “Young children need to be shown what TO do, not just what NOT to do.” 👉 Dunlap et al. (2013) từ Journal of Positive Behavior Interventions cũng chứng minh rằng dạy kỹ năng thay thế làm giảm đáng kể hành vi cắn và đánh bạn trong nhóm trẻ 2–4 tuổi.

Ngay sau khi ổn định tình huống, hãy dạy trẻ cách diễn đạt cảm xúc hoặc nhu cầu bằng lời nói hoặc hành động phù hợp hơn:

🗣 “Nếu bạn lấy đồ chơi, con có thể nói ‘Của con mà! và đi qua chỗ khác chơi’” 🗣 “Nếu con buồn, con có thể nói ‘Con không thích’ hoặc đến tìm cô.”

🌱 Lặp lại nhiều lần những câu ngắn gọn, dễ hiểu giúp trẻ “ghi nhớ qua tai, thấm qua tim”.

✅ Bước 4: Phân tích nguyên nhân gốc rễ

Giáo viên luôn là người đồng hành và hỗ trợ trẻ

Cơ sở khoa học: Hành vi là hình thức giao tiếp. Khi ta hiểu nguyên nhân, ta mới hỗ trợ trẻ hiệu quả thay vì chỉ dập tắt biểu hiện bên ngoài.

👉 Functional Behavior Assessment (FBA) – một phương pháp khoa học được chứng thực bởi OSEP Center on Positive Behavioral Interventions and Supports (PBIS) – khuyến nghị giáo viên và cha mẹ ghi nhận ABC model: Antecedent (trước khi xảy ra), Behavior (hành vi), Consequence (kết quả).

Cắn chỉ là bề nổi – điều quan trọng là hiểu tại sao trẻ lại phản ứng như vậy: 

• Trẻ cắn vì bị giành đồ chơi?

• Trẻ không được ai chú ý?

• Trẻ mệt, đói, buồn ngủ?

• Trẻ đang căng thẳng khi vào lớp mới?

  
  

📋 Sau khi sự việc qua đi, hãy ghi chú lại thời điểm – hoàn cảnh – cảm xúc của trẻ để tìm mẫu hình lặp lại. Việc này rất hữu ích trong việc điều chỉnh hành vi lâu dài.

✅ Bước 5: Tăng cường dạy kỹ năng cảm xúc – xã hội hằng ngày

Cơ sở khoa học: Giáo dục kỹ năng xã hội không nên đợi đến khi có sự cố mà cần diễn ra hằng ngày qua chơi, kể chuyện và tương tác có chủ đích.

👉 Collaborative for Academic, Social, and Emotional Learning (CASEL) và chương trình PATHS (Promoting Alternative Thinking Strategies) đã được thử nghiệm rộng rãi và cho thấy hiệu quả mạnh mẽ trong việc giảm hành vi gây hấn ở trẻ mẫu giáo. 👉 Denham et al. (2012) chứng minh rằng trẻ được dạy gọi tên cảm xúc, nhận diện cảm xúc của người khác sẽ ít hành vi tiêu cực hơn 35% so với nhóm không được dạy.

Không đợi đến khi trẻ cắn mới dạy cách cư xử – hãy chủ động xây dựng nền tảng cảm xúc – xã hội mỗi ngày, bằng những hoạt động gần gũi:

• Kể chuyện, đọc sách cảm xúc: giúp trẻ gọi tên cảm xúc như “giận, buồn, thích, không thích”.

• Đóng vai: thử tình huống “giành đồ chơi”, “xin lỗi bạn”, “nhường lượt”...

• Trò chơi nhóm có luật: tăng khả năng chờ đợi, hợp tác và chia sẻ.

👉 Theo thời gian, kỹ năng điều chỉnh hành vi và diễn đạt cảm xúc của trẻ sẽ mạnh dần lên – và hành vi cắn sẽ tự giảm.

🎈 Mỗi lần cắn – một cơ hội để học

Thay vì nhìn hành vi cắn như một “rắc rối”, người lớn có thể xem đó là một lời nhắn từ trẻ: Con đang cần người hiểu, giúp con học cách bày tỏ cảm xúc bằng những phương tiện tích cực hơn. Khi được đồng hành bằng sự kiên nhẫn và yêu thương, trẻ sẽ dần học được cách dùng lời nói, ánh mắt và cử chỉ thay vì chiếc răng.

📚 Tài liệu tham khảo:

1. Blair, C., & Diamond, A. (2010). Biological processes in prevention and intervention: The promotion of self-regulation as a means of preventing school failure. Development and Psychopathology, 22(3), 899–911.

2. Casey, B. J., et al. (2011). The adolescent brain. Annals of the New York Academy of Sciences, 1124(1), 111–126.

3. Thompson, R. A. (2012). Whither the preconventional child? Social Development, 21(2), 416–419.

4. Tomchek, S. D., & Dunn, W. (2015). Sensory processing in children with and without autism: A comparative study using the Short Sensory Profile. American Journal of Occupational Therapy, 69(4), 6904220050p1–p7.

5. National Association for the Education of Young Children – NAEYC (2014). Understanding and Responding to Children's Biting Behavior.

6. CSEFEL (2012). Teaching Positive Behavior Strategies for Early Childhood

7. Kaiser, B., & Rasminsky, J. (2017). Challenging Behavior in Young Children (4th ed.)

8. NAEYC (2014). Understanding and Responding to Children’s Biting Behavior

9. Dunlap, G. et al. (2013). Preventing the Development of Behavior Disorders in Young Children: An Overview of Preventive Interventions. Journal of Positive Behavior Interventions

10. Denham, S. A. et al. (2012). Preschool Emotional Competence: Pathway to Social-Emotional Functioning and Academic Success

11. PBIS.org – Office of Special Education Programs (OSEP), U.S. Department of Education

12. CASEL (Collaborative for Academic, Social, and Emotional Learning)