Trưởng thành không vội: Khi não bộ và trái tim trẻ cần thời gian để lớn lên

Trong một thế giới ngày càng tăng tốc, trẻ em đang được kỳ vọng trở thành những "người lớn thu nhỏ". Các em được kỳ vọng đọc sớm, giỏi ngoại ngữ, làm chủ cảm xúc và đạt thành tích cao ngay từ tuổi lên sáu. Nhưng não bộ và trái tim trẻ cần gì để thực sự lớn lên một cách lành mạnh và bền vững? 

Bài viết này là lời chia sẻ từ đội ngũ sư phạm tại HEI Schools Saigon Central, nơi chúng tôi tôn trọng nhịp phát triển tự nhiên, tình cảm và cá nhân hóa của từng đứa trẻ, dựa trên các nghiên cứu khoa học.

1. Áp lực trưởng thành sớm

Bạn Na và Tabby đang chuẩn bị ''phi vụ'' đào kho báu

Khi con trở thành một vai diễn: Một đứa trẻ biết đọc năm 5 tuổi, chơi đàn năm 6 tuổi, hay nói tiếng Anh như gió năm lớp 1 nghe thật đáng ngưỡng mộ. Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu những “năng lực vượt trội” ấy không đi cùng niềm vui học hỏi mà lại mang theo nỗi lo thường trực: “Nếu con không giỏi nữa thì sao?”. Đằng sau một đứa trẻ luôn giỏi giang đôi khi là một trái tim học cách kìm nén cảm xúc, một tinh thần căng như dây đàn để không khiến người lớn thất vọng. Những biểu hiện ấy có thể được ca ngợi là “trưởng thành sớm”, nhưng thực chất lại là quá trình đánh đổi sự hồn nhiên để đổi lấy sự chấp nhận. 

Khảo sát của tổ chức Mieli Mental Health Finland (2021) cho thấy: trẻ em Phần Lan đang có dấu hiệu lo âu và mệt mỏi tâm lý gia tăng, đặc biệt là ở nhóm học sinh tiểu học bị đặt quá nhiều kỳ vọng về học tập và kỹ năng xã hội. Khi trẻ phải luôn cố gắng trở thành phiên bản “lý tưởng” trong mắt người lớn, các con dần quen với việc sống theo kịch bản, thay vì sống đúng với bản thân. Một vai diễn kéo dài quá lâu sẽ trở thành chiếc mặt nạ mà chính trẻ cũng không gỡ ra được, đó chính là khi tuổi thơ đánh mất tính chân thật và an toàn nội tâm. Và thật buồn nếu thứ chúng ta gọi là “trưởng thành” lại chính là lúc trẻ học được cách giấu mình.

2. Não bộ trẻ cần trải nghiệm, không phải mệnh lệnh

Vùng vỏ não trước trán – prefrontal cortex, là nơi điều hành khả năng tư duy logic, điều tiết cảm xúc, kiểm soát hành vi và ra quyết định. Theo nghiên cứu của Keltikangas-Järvinen (2019), vùng này chỉ hoàn thiện về mặt sinh học và chức năng khi con người bước vào độ tuổi 20–24. Điều này có nghĩa là, ở giai đoạn 0–12 tuổi, trẻ đang sống và phản ứng chủ yếu bằng hệ limbic – hệ cảm xúc bản năng. Những hành vi như bùng nổ, ích kỷ, ghen tị, thậm chí nói dối... đều là những phản ứng bình thường, mang tính thích nghi tạm thời.

Tuy nhiên, trong thực tế, nhiều trẻ em bị dán nhãn tiêu cực khi các em hành xử chưa đúng chuẩn mực người lớn kỳ vọng. Việc kỳ vọng trẻ cư xử lý trí khi cơ chế kiểm soát lý trí chưa phát triển đầy đủ là một sai lầm phổ biến, nhưng gây ảnh hưởng lâu dài đến cảm xúc và niềm tin của trẻ vào bản thân. Trẻ không cần mệnh lệnh, mà cần một môi trường ổn định để lặp lại các trải nghiệm sống, được sai, được sửa, và được yêu thương trong suốt quá trình học cách tự điều chỉnh. Đó chính là nền tảng của sự phát triển bền vững từ bên trong não bộ, nơi mỗi kết nối thần kinh chỉ thực sự mạnh mẽ khi được xây dựng qua thời gian, trải nghiệm và sự đồng hành kiên nhẫn từ người lớn.

3. Trái tim con cần được yêu thật dịu dàng để tự hồi phục

Ở HEI Schools luôn sẵn sàng cho những cái ôm

Tình cảm cũng giống như cơ bắp — cần được rèn luyện đều đặn, nhưng cũng cần được chăm sóc và nâng đỡ sau mỗi lần tổn thương để có thể phục hồi và trở nên vững vàng hơn. Trẻ không học cách yêu thương người khác từ những bài giảng đạo lý, mà từ chính những lần được yêu thương vô điều kiện: khi con sai, khi con vỡ òa vì buồn, khi con vấp ngã giữa một ngày tưởng như bình thường. Đó là khi trẻ học được rằng: “Con có thể không hoàn hảo, nhưng vẫn luôn xứng đáng với tình yêu.” 

Các nghiên cứu tại Trung tâm Phát triển Trẻ em — Đại học Harvard (2020) đã chứng minh rằng trẻ có nền tảng cảm xúc an toàn sẽ phục hồi tốt hơn khi đối diện với căng thẳng, đồng thời có khả năng xây dựng các mối quan hệ xã hội tích cực và bền vững hơn trong suốt cuộc đời. Khi trẻ hiểu rằng cảm xúc của mình là hợp lệ và được lắng nghe, con sẽ không cần kìm nén, cũng không cần tìm kiếm sự công nhận từ bên ngoài bằng mọi giá.

Một trái tim được yêu thương ngay từ nhỏ sẽ lớn lên với khả năng đồng cảm, kiên nhẫn và mạnh mẽ. Trẻ có thể không luôn “ngoan” theo nghĩa người lớn mong đợi, nhưng sẽ biết yêu thương mình và người khác theo cách rất tự nhiên, tử tế. Và đó là nền tảng sâu sắc nhất cho một cuộc đời lành mạnh.

4. Khi trẻ mệt mỏi trước khi lên 10 tuổi

Trưởng thành đôi khi chỉ là học cách lột vỏ chuối

Theo báo cáo của UNICEF và Bộ Y tế Việt Nam (2023), số lượng trẻ từ 6–11 tuổi gặp phải các vấn đề lo âu, rối loạn giấc ngủ và áp lực học tập đã tăng hơn 30% chỉ trong vòng 5 năm. Điều này không chỉ là con số thống kê, đó là những tiếng thở dài không thành lời, những đêm mất ngủ, những lần trẻ hoảng sợ vì kiểm tra, hay ánh mắt trống rỗng khi bị so sánh với bạn bè.

Tại Anh, Văn phòng Thống kê Quốc gia (ONS, 2022) cũng ghi nhận: tỷ lệ trẻ tiểu học biểu hiện các dấu hiệu căng thẳng kéo dài đã tăng 1.8 lần sau đại dịch. Trong bối cảnh đó, câu nói của một bé 8 tuổi rằng: “Con không còn giá trị nữa” không còn là một trường hợp đơn lẻ. Đó là hồi chuông cảnh báo xã hội rằng khi trẻ phải sống trong môi trường cạnh tranh cao độ, thiếu kết nối cảm xúc và không có không gian để được là chính mình, thì cảm giác kiệt quệ và mất giá trị sẽ xuất hiện ngày một nhiều.

Chúng ta cần đặt lại câu hỏi: Liệu sự bận rộn và thành tích có đang lấn át tuổi thơ? Liệu chúng ta có đang để những năm tháng đầu đời của con bị đánh đổi bởi kỳ vọng người lớn? Và quan trọng hơn, chúng ta có đủ can đảm để dừng lại, nhìn sâu vào những dấu hiệu con đang phát ra – dù là lời thì thầm nhỏ nhất?

5. Gia đình là nhịp thở an toàn nhất

Khi thế giới bên ngoài vận hành bằng đồng hồ điện tử, hãy để gia đình là chiếc đồng hồ cát – nơi thời gian không chạy đua mà lắng đọng. Những giờ ăn đều đặn, khoảnh khắc ngồi bên nhau trước giờ ngủ, hay chỉ một câu hỏi nhỏ: “Hôm nay điều gì khiến con thấy vui?” – đều là những sợi chỉ âm thầm đan nên cảm giác an toàn nội tâm cho trẻ. Trong vòng tay gia đình, trẻ không cần cố gắng để xứng đáng, không cần đạt thành tích để được công nhận. Trẻ chỉ cần là chính mình – và được yêu thương vì điều đó.

Giáo sư Liisa Keltikangas-Järvinen (ĐH Helsinki) nhấn mạnh rằng: những đứa trẻ lớn lên trong môi trường có nhịp sinh hoạt ổn định, thói quen gắn kết cảm xúc đều đặn và sự hiện diện trọn vẹn của người lớn sẽ phát triển khả năng tự điều tiết cảm xúc, xây dựng được cảm giác an toàn sâu sắc với thế giới xung quanh. Ngược lại, trẻ sống trong môi trường thiếu kết nối cảm xúc thường hình thành cảm giác đơn độc và bất an, kể cả khi có đầy đủ vật chất.

Trong một xã hội mà lịch trình của người lớn ngày càng dày đặc, điều đáng sợ không phải là con thiếu giờ học thêm – mà là thiếu người hỏi han bằng ánh mắt trìu mến vào cuối ngày. Một gia đình không cần hoàn hảo, nhưng cần là nơi để trẻ trở về – không chỉ bằng cơ thể, mà bằng cả cảm xúc và lòng tin.

6. Cân bằng cảm xúc là nền móng của mọi thành tích

Các bạn lớp Lively Learners đang vẽ lại ý tưởng của mình

Nghiên cứu từ Đại học Helsinki và Harvard cùng khẳng định rằng: cảm xúc tích cực là tiền đề để trẻ học tập hiệu quả. Khi trẻ cảm thấy được chấp nhận và lắng nghe, con mới có thể tập trung, sáng tạo và kiên trì vượt khó. Ngược lại, nếu trẻ thường xuyên ở trong trạng thái lo lắng, áp lực hay sợ hãi, vùng não trước trán, trung tâm điều hành khả năng tư duy sẽ bị ức chế (Harvard, 2020), dẫn đến việc học trở nên nặng nề và thiếu hiệu quả.

Thành tích học tập mà chúng ta nhìn thấy chỉ là phần nổi của tảng băng. Phần chìm – cũng là phần quan trọng hơn – chính là sức khỏe tâm thần, là khả năng điều tiết cảm xúc, là sự bền bỉ nội tâm mà trẻ tích lũy được qua thời gian. Một đứa trẻ biết tự an ủi khi buồn, biết nói "Con cần nghỉ một chút" khi mệt mỏi, và biết mỉm cười khi không được điểm cao – đó là một đứa trẻ đã sở hữu những kỹ năng học tập sâu sắc và vững vàng hơn bất kỳ bảng điểm nào có thể thể hiện.

Cảm xúc tích cực không chỉ giúp trẻ học tốt hơn, mà còn giúp trẻ cảm thấy hạnh phúc hơn trong chính quá trình học. Và ở đâu có niềm vui học tập, ở đó sẽ có sự phát triển lâu dài và thực chất.

7. Thất bại là một bài học đáng giá

Trò chơi nhận biết số lượng của lớp Tiny Tots

Không ai sinh ra đã giỏi. Không ai học được tất cả mọi điều chỉ sau một lần cố gắng. Và không ai lớn lên mà chưa từng vấp ngã. Nếu thất bại là một phần tất yếu của cuộc sống, hãy để trẻ học được điều đó từ nhỏ – nhưng học theo cách an toàn, có người đồng hành và không bị phán xét.

Nghiên cứu từ Trung tâm Phát triển Trẻ em – Đại học Harvard (2020) cho thấy: trẻ được nuôi dạy trong môi trường khuyến khích thử sai, tôn trọng tiến trình riêng và ghi nhận nỗ lực, sẽ có chỉ số phục hồi (resilience) cao hơn đáng kể khi trưởng thành. Thay vì hỏi: “Sao con làm sai?”, hãy nói: “Con học được gì từ lần này?” – đó không chỉ là một câu nói, mà là sự chuyển đổi trong tư duy nuôi dạy. Đó là cách chúng ta giúp con hiểu rằng giá trị của con không nằm ở kết quả đúng-sai, mà nằm ở khả năng đứng dậy và tiếp tục.

8. Trưởng thành không vội, trưởng thành là nhận ra bản thân, không phải chạy nhanh hơn

Trưởng thành không vội: Khi não bộ và trái tim trẻ cần thời gian để lớn lên, vì nó không đến từ tốc độ, mà đến từ chiều sâu nhận thức. Một đứa trẻ đủ dũng cảm để nói: “Con chưa sẵn sàng” – chính là đang trưởng thành theo cách bản lĩnh và bền vững nhất. Trưởng thành không phải là việc con giành được bao nhiêu cúp vàng, mà là khi con dám bày tỏ cảm xúc thật, biết xin lỗi chân thành, biết dừng lại đúng lúc để giữ an toàn cho chính mình. Đó là khi con không cần phải gồng lên để làm hài lòng ai cả, mà vẫn cảm thấy mình có giá trị.

Tại HEI Schools, chúng tôi tin rằng: mỗi đứa trẻ là một hành trình riêng biệt, và mọi hành trình đều đáng được tôn trọng. Việc của người lớn không phải là thúc đẩy con chạy thật nhanh, mà là bước chậm lại để đi cùng con: lặng lẽ, kiên nhẫn và tin tưởng. Trưởng thành, nếu được gieo bằng yêu thương và tư duy đúng đắn, sẽ không phải là áp lực hay một cuộc đua. Đó là quá trình tích lũy nội lực để con đủ vững vàng khi đối mặt với những đổi thay trong đời.

Tài liệu tham khảo:

• Keltikangas-Järvinen, L. (2019). Emotion and Self-Regulation in Childhood. University of Helsinki.

• Mieli Mental Health Finland (2021). Mental Health Support in Finnish Schools: A Post-COVID Assessment.

• UNICEF & Bộ Y tế Việt Nam (2023). Báo cáo Sức khỏe Tâm thần Học đường Việt Nam.

• Center on the Developing Child (2020). Building Core Capabilities for Life. Harvard University.

• Office for National Statistics UK (2022). Children’s Mental Health and Wellbeing Survey.