Ngôn ngữ không chỉ để nói, mà để thuộc về, để hiểu, để lớn lên

Có một hiện tượng khá phổ biến trong các gia đình trẻ tại Việt Nam hiện nay: trẻ vừa biết nói đã được hướng sang nói tiếng Anh. Có gia đình tự hào khi con mới hai tuổi đã nói được vài câu tiếng Anh. Có cha mẹ đưa con đi học ở trường quốc tế, đổi luôn cách xưng hô ở nhà cho "Tây". Nhưng nếu dừng lại thật sự để hỏi: ngôn ngữ dùng để làm gì? Chúng ta sẽ nhận ra rằng, việc trẻ nhỏ nói được tiếng Anh sớm chưa chắc đã là một lợi thế nếu ba chức năng quan trọng nhất của ngôn ngữ chưa được xây dựng đầy đủ bằng tiếng mẹ đẻ.

Ngôn ngữ không chỉ là công cụ truyền đạt thông tin. Đối với trẻ nhỏ, ngôn ngữ là nền tảng để hình thành bản sắc cá nhân, phát triển khả năng tư duy và tạo dựng kết nối xã hội. Ba chức năng cốt lõi này: văn hóa, giao tiếp và tư duy, chính là lý do khiến tiếng mẹ đẻ cần được nuôi dưỡng đầy đủ trước khi trẻ bước vào hành trình học ngôn ngữ thứ hai.

Ngôn ngữ là nơi lưu giữ bản sắc văn hóa và cảm xúc cá nhân

Bạn nhỏ lớp Lively Learners đang khoe quyền sách mới làm cho cô Alex

Tiếng mẹ đẻ là ngôn ngữ đầu tiên trẻ nghe được, cảm được và sống cùng. Đó là ngôn ngữ của những lời ru, những bữa cơm gia đình, những lần ba mẹ dỗ dành khi con khóc. Ngôn ngữ ấy gắn liền với ký ức, với cảm xúc, với những giá trị vô hình nhưng bền vững. Khi một đứa trẻ chưa cảm nhận đầy đủ các lớp nghĩa văn hóa trong ngôn ngữ mẹ đẻ, thì việc tiếp xúc với một ngôn ngữ khác sẽ giống như học bơi mà không biết đứng.

Nghiên cứu của Cơ quan Giáo dục Phần Lan năm 2018 chỉ rõ rằng, trẻ em sử dụng tốt ngôn ngữ mẹ đẻ có cảm nhận bản sắc cá nhân rõ ràng hơn, dễ hòa nhập xã hội và ít rơi vào trạng thái hoang mang văn hóa. Trong một khảo sát tương tự của Viện Ngôn ngữ học Việt Nam năm 2021, các nhà nghiên cứu ghi nhận rằng trẻ mầm non nói tiếng Việt chưa vững nhưng lại được kỳ vọng nói tiếng Anh trôi chảy thường gặp khó khăn trong diễn đạt cảm xúc, có xu hướng thu mình hoặc bắt chước một cách máy móc.

Vì vậy, điều quan trọng đầu tiên mà ngôn ngữ mang lại không phải là điểm TOEFL tương lai, mà là cảm giác "thuộc về" (sense of belongingness) về gia đình, quê hương, và chính bản thân mình.

Ngôn ngữ là cây cầu của kết nối, nhưng kết nối không chỉ là hiểu nhau

Chuyến dã ngoại đến miền biển Cần Giờ của các bạn nhỏ HEI Schools Saigon Central

Giao tiếp là chức năng dễ nhìn thấy nhất của ngôn ngữ, nhưng cũng dễ bị hiểu sai nhất. Một đứa trẻ nói được "Give me water" chưa chắc đã biết nói "Con yêu mẹ". Một bạn nhỏ có thể trả lời đúng bài hát tiếng Anh chưa chắc đã biết chia sẻ nỗi buồn của mình khi bị bạn từ chối chơi cùng.

Giáo sư Jim Cummins tại Đại học Toronto đã phân biệt rất rõ hai cấp độ ngôn ngữ. Một là ngôn ngữ giao tiếp bề mặt, thường phát triển nhanh nếu trẻ được tiếp xúc thường xuyên. Hai là ngôn ngữ học thuật và cảm xúc, cần thời gian, trải nghiệm và sự hướng dẫn tinh tế để hình thành. Cũng theo ông, nền tảng ngôn ngữ mẹ đẻ mạnh mẽ giúp trẻ dễ dàng chuyển giao sang ngôn ngữ thứ hai mà không bị rối loạn trong diễn đạt và tiếp thu.

Nếu chỉ dạy trẻ nói được tiếng Anh mà không giúp con phát triển khả năng giao tiếp sâu sắc bằng tiếng Việt, thì nguy cơ lớn là trẻ sẽ khó lòng thể hiện bản thân trọn vẹn – chỉ nói tiếng Việt sơ sài và tiếng Anh chỉ đủ để chào hỏi.

Ngôn ngữ là công cụ của tư duy, mà tư duy thì cần được nuôi bằng tiếng mẹ đẻ

Trẻ nhỏ học cách đặt câu hỏi, giải thích, tưởng tượng và phản biện đều thông qua việc dùng ngôn ngữ để sắp xếp suy nghĩ. Nếu không có từ để gọi tên cảm xúc, trẻ sẽ khó điều tiết hành vi. Nếu không có cấu trúc ngôn ngữ để diễn đạt, trẻ sẽ gặp khó khăn trong việc liên kết thông tin.

Nghiên cứu của Trung tâm Phát triển Trẻ em thuộc Đại học Harvard năm 2020 đã cho thấy rằng, sự phát triển chức năng điều hành não bộ – bao gồm trí nhớ làm việc, khả năng chuyển đổi chú ý và tự kiểm soát – có mối liên hệ chặt chẽ với độ phong phú của ngôn ngữ mà trẻ tiếp xúc từ sớm. Trong khi đó, nếu trẻ phải gánh thêm áp lực nói một ngôn ngữ chưa có nền tảng tư duy vững vàng, quá trình này sẽ bị gián đoạn.

Ngôn ngữ giúp trẻ kết nối, phát triển và thể hiện bản sắc cá nhân

Tưởng tượng một đứa trẻ mới 3 tuổi, chưa thể kể trọn vẹn một câu chuyện bằng tiếng mẹ, nhưng lại phải luyện nói tiếng Anh. Thay vì giúp trẻ thông minh hơn, điều này dễ khiến con hoang mang và phát triển chậm cả về mặt ngôn ngữ lẫn nhận thức.

Không cần sớm, chỉ cần đúng và đủ

Không ai phủ nhận rằng tiếng Anh là một kỹ năng quan trọng. Nhưng học sớm không có nghĩa là học tốt. Việc ép trẻ nói tiếng Anh khi chưa làm chủ tiếng mẹ đẻ chỉ khiến con mang thêm một gánh nặng không cần thiết.

Trẻ có thể làm quen với tiếng Anh thông qua âm nhạc, truyện kể, tương tác nhẹ nhàng trong môi trường học tập thân thiện. Nhưng tiếng mẹ đẻ vẫn cần được ưu tiên trong những năm đầu đời, để xây nền vững chắc cho khả năng học mọi thứ sau này.

Giáo sư Merrill Swain tại Đại học York từng nói rằng, những kỹ năng học thuật như suy luận, giải thích hay mô tả cần được phát triển bằng ngôn ngữ mà trẻ cảm thấy thoải mái và tự tin nhất. Và thường thì, ngôn ngữ đó chính là tiếng mẹ.

Khi con bạn 5 tuổi, điều quan trọng không phải là con nói được bao nhiêu tiếng Anh, mà là con có nói được nỗi lòng mình, hiểu được giá trị gia đình, và đủ từ để yêu thương bằng cả trái tim.

Tài liệu tham khảo

1. Center on the Developing Child at Harvard University. (2020). Building the Brain’s “Air Traffic Control” System.

2. Cummins, J. (2001). Bilingual Children’s Mother Tongue: Why Is It Important for Education? University of Toronto.

3. Finnish National Agency for Education. (2018). Language and Identity in Multilingual Education. Helsinki, Finland.

4. Viện Ngôn ngữ học Việt Nam. (2021). Vai trò của tiếng mẹ đẻ trong bối cảnh đa ngôn ngữ tại Việt Nam hiện đại.

5. Swain, M. (2006). Languaging, Agency and Collaboration in Advanced Language Proficiency. University of York

6. Nguyễn Thị Phương Hoa. (2022). Tiếng mẹ đẻ và sự phát triển tư duy của trẻ mầm non Việt Nam. ĐH Quốc gia Hà Nội