"Global Citizen" – Khi công dân toàn cầu trở thành một chiêu trò marketing

1. Giấc mơ "Công dân toàn cầu" – Một khái niệm bị lạm dụng

Giờ học về động vật dưới biển tại HEI Schools Saigon Central

Trên các trang web tuyển sinh của nhiều trường hiện nay, cụm từ “Global Citizen” xuất hiện với tần suất dày đặc như một lời hứa hẹn rằng trẻ em sẽ được trang bị đầy đủ để trở thành những công dân toàn cầu thực thụ. Các trường đua nhau quảng bá những chương trình “chuẩn quốc tế”, cam kết mang đến môi trường song ngữ để giúp trẻ có tư duy hội nhập ngay từ nhỏ. Nhưng khi đi sâu vào tìm hiểu, câu hỏi đặt ra là liệu những tuyên bố này thực sự có cơ sở giáo dục hay chỉ đơn thuần là một chiến lược tiếp thị nhằm nâng giá học phí?

Trong lý thuyết giáo dục, khái niệm “công dân toàn cầu” không chỉ đơn thuần là biết nói tiếng Anh hay có khả năng giao tiếp với người nước ngoài. Theo nghiên cứu của Oxfam (2015): Education for Global Citizenship: A Guide for Schools, một công dân toàn cầu thực thụ phải có nhận thức sâu sắc về các vấn đề xã hội, hiểu biết về sự kết nối giữa các nền văn hóa và biết cách hành động để tạo ra tác động tích cực cho thế giới. Tuy nhiên, cách mà nhiều trường đang sử dụng khái niệm này lại đơn giản hóa một cách đáng lo ngại. Họ đánh đồng việc học tiếng Anh với tư duy toàn cầu, biến một khái niệm giáo dục sâu sắc thành một sản phẩm thương mại hào nhoáng.

2. Khoa học giáo dục nói gì về việc đào tạo công dân toàn cầu từ mầm non?

Học ngôn ngữ Anh thông qua những trò chơi vừa dễ hiểu vừa vui vẻ

Giáo dục công dân toàn cầu không phải là điều có thể đạt được chỉ bằng cách thêm một số bài học tiếng Anh hoặc thuê giáo viên nước ngoài. Trẻ mầm non vẫn đang trong giai đoạn phát triển tư duy tiền thao tác (Preoperational Stage) như Tiến sĩ Jean Piaget (1952) trong nghiên cứu nổi tiếng The Origins of Intelligence in Children đã chỉ ra. Ở giai đoạn này, trẻ chủ yếu tiếp thu thế giới qua hình ảnh và trải nghiệm trực tiếp, chưa có khả năng tư duy trừu tượng về những khái niệm phức tạp như toàn cầu hóa hay trách nhiệm xã hội.

Nhà nghiên cứu Nussbaum (2011) từ Đại học Harvard trong nghiên cứu Creating Capabilities: The Human Development Approach cũng nhấn mạnh rằng trẻ em có thể bắt đầu phát triển nhận thức về cộng đồng và văn hóa, nhưng phải thông qua những hoạt động thực tế mang tính trải nghiệm. Việc đơn thuần dạy trẻ học thuộc một số câu tiếng Anh, hát bài hát nước ngoài hay tô màu cờ các quốc gia khác không giúp trẻ có tư duy toàn cầu, mà chỉ khiến chúng tiếp nhận những khái niệm một cách hời hợt.

Một nghiên cứu của hai nhà nghiên cứu Bigelow và Peterson (2002) có tên Rethinking Globalization: Teaching for Justice in an Unjust World tại Đại học Minnesota cũng cho thấy rằng trẻ em tiếp thu tốt nhất về sự đa dạng văn hóa thông qua các hoạt động nhập vai, giao tiếp với bạn bè từ các nền văn hóa khác nhau, hoặc tham gia vào các dự án cộng đồng có thật. Nếu một trường học chỉ đơn thuần tổ chức một “Ngày văn hóa thế giới” với các tiết mục trình diễn áo dài Nhật Bản, Kimono Việt Nam và Hanbok Hàn Quốc, thì đó không phải là giáo dục công dân toàn cầu mà chỉ là một màn diễn thời trang đầy màu sắc.

3. Việc dạy tiếng Anh sớm có giúp trẻ trở thành công dân toàn cầu không?

''Con cá'': Bạn Mây (18 tháng) khoe với cô giáo khi vừa bắt được một em cá.

Nhiều trường đang tận dụng tâm lý của phụ huynh rằng học tiếng Anh từ sớm sẽ giúp con có lợi thế trong tương lai. Nhưng nghiên cứu Bilingualism and Global Competence in Early Childhood của Cambridge University Press (2019) đã chỉ ra rằng việc học tiếng Anh từ nhỏ chỉ giúp trẻ có lợi thế ngôn ngữ, không có nghĩa là giúp trẻ phát triển tư duy toàn cầu. Một đứa trẻ giỏi tiếng Anh nhưng không có khả năng tư duy phản biện hay không hiểu được sự khác biệt văn hóa cũng không thể trở thành một công dân toàn cầu thực thụ.

Một ví dụ điển hình là hệ thống giáo dục Phần Lan, nơi được xem là một trong những hệ thống giáo dục tiên tiến nhất thế giới. Tại đây, việc giáo dục công dân toàn cầu không chỉ dừng lại ở việc dạy ngoại ngữ mà còn tập trung vào phát triển tư duy phản biện, khả năng hợp tác và ý thức trách nhiệm với xã hội. Trong khi đó, nhiều trường tại Việt Nam lại chỉ tập trung vào việc dạy tiếng Anh theo phương pháp nhồi nhét, khiến trẻ chỉ giỏi giao tiếp nhưng thiếu chiều sâu tư duy.

4. Vì sao nhiều trường lạm dụng "Global Citizen" như một chiêu trò marketing?

Việc gắn mác “Global Citizen” lên chương trình giảng dạy không chỉ giúp các trường có thể thu hút phụ huynh mà còn là một chiến lược thương mại đầy lợi nhuận. Một báo cáo của Harvard Business Review vào năm 2023, có tên Education as a Business: How Schools Use Global Branding cho thấy các trường có chương trình gắn mác “giáo dục công dân toàn cầu” có thể nâng mức học phí lên cao hơn 30-50% so với các trường không có danh xưng này.

Điều đáng nói là rất nhiều trường mầm non tận dụng sự thiếu hiểu biết của phụ huynh về khái niệm này để tạo ra những chương trình học đầy khẩu hiệu nhưng ít thực chất. Họ thuê giáo viên bản ngữ, tổ chức các buổi giao lưu văn hóa nhưng không có một chương trình giảng dạy rõ ràng nào về tư duy phản biện, trách nhiệm xã hội hay kỹ năng hợp tác đa văn hóa.

Một ví dụ điển hình là một trường tại TP.HCM quảng bá rằng họ đào tạo công dân toàn cầu nhưng khi tìm hiểu sâu hơn, chương trình học chỉ bao gồm việc học tiếng Anh năm buổi một tuần với giáo viên nước ngoài và tổ chức một buổi triển lãm văn hóa mỗi năm. Nếu việc trở thành công dân toàn cầu dễ dàng như vậy, thì chỉ cần đăng ký Netflix và xem phim nước ngoài mỗi ngày, bất kỳ ai cũng có thể tuyên bố mình là một công dân toàn cầu!

5. Làm thế nào để nhận biết một trường thực sự đào tạo công dân toàn cầu?

Những ''ngư dân nhí'' đang khám phá ao cá

Một trường thực sự đào tạo công dân toàn cầu không thể chỉ dừng lại ở việc dạy tiếng Anh với giáo viên nước ngoài hay tổ chức một ngày hội văn hóa. Điều quan trọng nhất là chương trình học có cung cấp cho trẻ những trải nghiệm thực tế về tư duy phản biện, sự hợp tác và trách nhiệm xã hội hay không. Dưới đây là một số ví dụ thực tế về các phương pháp giáo dục thực sự giúp trẻ phát triển tư duy công dân toàn cầu.

Tại Phần Lan, các trường mầm non không chỉ dạy trẻ về văn hóa các quốc gia khác thông qua hình ảnh hay sách vở, mà còn khuyến khích trẻ tự tìm hiểu, đặt câu hỏi và thể hiện quan điểm cá nhân. Trong một tiết học về môi trường, thay vì đơn thuần cho trẻ xem video về biến đổi khí hậu, giáo viên tổ chức một hoạt động thực tế: trẻ được đưa đến một khu rừng nhỏ và tự khám phá, sau đó cùng nhau thảo luận về cách bảo vệ môi trường xung quanh. Thông qua hoạt động này, trẻ không chỉ học về biến đổi khí hậu mà còn cảm nhận được trách nhiệm cá nhân trong việc bảo vệ thiên nhiên.

Ở Nhật Bản, nhiều trường mẫu giáo áp dụng phương pháp giáo dục công dân toàn cầu bằng cách tổ chức “lớp học kết nối”, nơi trẻ có thể trò chuyện trực tiếp với bạn bè cùng độ tuổi ở một quốc gia khác thông qua video call. Thay vì chỉ học cách chào hỏi bằng nhiều ngôn ngữ, trẻ được khuyến khích đặt câu hỏi về cuộc sống của bạn bè quốc tế, ví dụ như “Bạn thường ăn gì vào buổi sáng?”, “Trường của bạn có khác gì với trường của mình không?”. Cách tiếp cận này giúp trẻ phát triển sự tò mò, kỹ năng giao tiếp đa văn hóa và nhận thức rằng thế giới rất đa dạng.

Tại Canada, một số trường mầm non tổ chức các hoạt động cộng đồng nhằm giúp trẻ phát triển tinh thần trách nhiệm và nhận thức xã hội. Trong một tiết học về công bằng xã hội, thay vì chỉ dạy trẻ qua sách vở, giáo viên đưa trẻ đến một trung tâm từ thiện và tổ chức một buổi giao lưu với những người vô gia cư. Trẻ được khuyến khích đặt câu hỏi, tìm hiểu về hoàn cảnh của những người này và suy nghĩ về cách có thể giúp đỡ. Thông qua hoạt động thực tế này, trẻ không chỉ hiểu về khái niệm bất bình đẳng mà còn học được giá trị của sự chia sẻ và lòng nhân ái.

Ngược lại, tại nhiều trường mầm non ở Việt Nam, một tiết học về "công dân toàn cầu" có thể chỉ đơn thuần là cho trẻ tô màu cờ các quốc gia hoặc học cách nói “Xin chào” bằng 5 thứ tiếng khác nhau. Trong một số trường hợp, trẻ được xem một đoạn video ngắn về các nền văn hóa khác nhau, nhưng không có cơ hội thảo luận hay phản biện về những gì đã xem. Nếu trường không có những hoạt động thực tế giúp trẻ tư duy sâu hơn về thế giới xung quanh, thì rất khó để có thể nói rằng trẻ đang thực sự được giáo dục để trở thành công dân toàn cầu.

Một cách nhận biết nữa là chất lượng giảng dạy và phương pháp sư phạm của giáo viên. Ở những trường thực sự chú trọng đến giáo dục công dân toàn cầu, giáo viên không chỉ đóng vai trò là người truyền đạt kiến thức mà còn là người hướng dẫn, khơi gợi sự tò mò và khuyến khích trẻ suy nghĩ độc lập. Ví dụ, khi dạy về chủ đề “Những ngôi nhà trên thế giới”, thay vì chỉ đưa ra hình ảnh và mô tả, giáo viên có thể hỏi trẻ: “Tại sao nhà ở châu Phi thường làm bằng đất sét, trong khi nhà ở Bắc Âu lại có mái nhọn?”. Khi trẻ trả lời, giáo viên tiếp tục khuyến khích chúng đưa ra giả thuyết, tranh luận và khám phá sâu hơn về sự thích nghi của con người với môi trường sống.

Một trường thực sự đào tạo công dân toàn cầu cũng cần có sự kết nối với cộng đồng quốc tế. Một số trường tại châu Âu áp dụng chương trình “pen pal”, nơi trẻ có thể trao đổi thư với bạn bè từ các nước khác để hiểu hơn về cách sống, văn hóa của nhau. Hoạt động này không chỉ giúp trẻ phát triển khả năng giao tiếp mà còn tạo nền tảng cho sự tôn trọng và cởi mở với sự khác biệt.

Khi chọn trường cho con, phụ huynh nên đặt ra những câu hỏi cụ thể thay vì chỉ bị thu hút bởi những khẩu hiệu tiếp thị. Nếu trường tuyên bố giảng dạy công dân toàn cầu, hãy yêu cầu họ mô tả cụ thể cách họ thực hiện điều đó trong chương trình học hàng ngày. Nếu câu trả lời chỉ xoay quanh “học tiếng Anh với giáo viên bản ngữ” hoặc “tổ chức ngày hội văn hóa”, thì đó có thể chỉ là một chiêu trò tiếp thị hơn là một chương trình giáo dục thực sự.

6. Công dân toàn cầu: giáo dục thực chất hay "bánh vẽ" tiếp thị?

''Công dân toàn cầu'' có khi chẳng cần xới đất trồng cây

Trở thành công dân toàn cầu không đơn giản là nói được vài câu tiếng Anh hay biết tên vài quốc gia trên bản đồ. Đó là một quá trình phát triển lâu dài, bắt đầu từ nhận thức, tư duy phản biện và trải nghiệm thực tế, chứ không phải từ những khẩu hiệu hoa mỹ trên các tờ rơi tuyển sinh.

Điều đáng suy ngẫm là, liệu chúng ta đang thực sự giáo dục những đứa trẻ trở thành công dân toàn cầu, hay chỉ đang mua một giấc mơ toàn cầu hóa được đóng gói đẹp đẽ trong quảng cáo? Nếu chỉ cần học tiếng Anh với giáo viên nước ngoài vài giờ mỗi tuần là có thể trở thành công dân toàn cầu, thì có lẽ những người du lịch khắp thế giới sẽ là những công dân toàn cầu xuất sắc nhất. Nếu chỉ cần tham gia một ngày hội văn hóa là đủ để hiểu về thế giới, thì chắc hẳn những du khách ghé thăm phố đi bộ Bùi Viện hay Khaosan Road sẽ đủ tiêu chuẩn trở thành nhà ngoại giao quốc tế.

Một hệ thống giáo dục thực sự hướng đến công dân toàn cầu không thể được xây dựng trên những khẩu hiệu hay những chương trình học nặng tính trình diễn. Nó phải được thiết kế để khuyến khích tư duy độc lập, dạy trẻ hiểu về trách nhiệm xã hội, giúp trẻ biết cách thích nghi với sự đa dạng của thế giới, và quan trọng nhất, cho trẻ cơ hội trải nghiệm thực tế.

Điều trớ trêu là, nhiều bậc phụ huynh bỏ ra một khoản tiền lớn để gửi con vào những trường quảng bá giáo dục toàn cầu, nhưng lại vô tình biến con thành những đứa trẻ bị đóng khung trong những lớp học hào nhoáng, tách biệt với thực tế bên ngoài. Trong khi đó, những đứa trẻ lớn lên trong các cộng đồng thực sự đa dạng, tham gia vào những hoạt động xã hội có ý nghĩa, được dạy cách đặt câu hỏi và suy nghĩ về thế giới một cách chủ động, lại có nhiều khả năng trở thành công dân toàn cầu hơn mà không cần một nhãn mác nào.