6 câu hỏi thường gặp về ngôn ngữ giảng dạy tại trường mầm non

… và những câu trả lời dành riêng cho những ba mẹ đang muốn chọn điều đúng nhất cho con.

1. Con sẽ học giỏi tiếng Anh hơn nếu học hoàn toàn bằng tiếng Anh ngay từ khi con nhỏ?

Một trong 6 câu hỏi thường gặp về ngôn ngữ giảng dạy tại trường mầm non là: Con sẽ học giỏi tiếng Anh hơn nếu học hoàn toàn bằng tiếng Anh ngay từ khi con nhỏ? Việc để con học trong môi trường hoàn toàn bằng tiếng Anh nghe có vẻ hợp lý, nhưng thực tế không đơn giản như vậy. 

Trẻ nhỏ không học ngôn ngữ giống như người lớn học một khóa giao tiếp cấp tốc. Điều giúp trẻ thật sự sử dụng được một ngôn ngữ không chỉ là "nghe càng nhiều càng tốt", mà là nghe trong tình huống con cảm thấy an toàn, được hiểu, và có nhu cầu bộc lộ bản thân. 

Các nghiên cứu từ Đại học sư phạm Helsinki, Phần Lan (2022) - đối tác học thuật và đồng sáng lập HEI Schools Saigon Central, đã chỉ ra rằng, chính mối quan hệ thân mật, những cuộc trò chuyện thường ngày đầy yêu thương, chứ không phải lượng thời gian nghe tiếng nước ngoài – mới là yếu tố quyết định năng lực ngôn ngữ của trẻ. Nếu môi trường chỉ dùng tiếng Anh nhưng trẻ luôn cảm thấy bị lạc lõng, không ai hiểu con đang muốn gì, thì việc “nghe cả ngày” chỉ tạo nên sự căng thẳng, chứ không giúp trẻ học tốt hơn. Ngôn ngữ, sau cùng, là một cây cầu để kết nối. Nếu con không muốn bước qua cây cầu đó vì sợ, thì dù cầu có đẹp đến đâu, con cũng sẽ quay lưng lại.

2. Khi chọn trường chỉ dạy tiếng Việt, con có bị chậm tiếng Anh không?

Câu trả lời là không. Vì trên thực tế, trẻ có nền tảng tiếng mẹ đẻ vững chắc thường học ngoại ngữ tốt hơn – không chỉ nhanh hơn, mà còn sâu sắc và bền vững hơn.

Nghiên cứu của Giáo sư Jim Cummins tại Đại học Toronto (2001) đã chứng minh rằng kỹ năng học thuật ở ngôn ngữ thứ nhất (L1 – tiếng mẹ đẻ) sẽ chuyển giao và hỗ trợ cho việc học ngôn ngữ thứ hai (L2 – tiếng Anh). Đây là cơ sở của lý thuyết Common Underlying Proficiency – cho thấy rằng nếu trẻ có nền tảng tư duy và ngôn ngữ vững vàng bằng tiếng Việt, thì con hoàn toàn có khả năng tiếp thu tiếng Anh một cách mạnh mẽ hơn sau này.

Tương tự, nghiên cứu của Merrill Swain (2006) – nhà ngôn ngữ học tại Đại học York – cũng chỉ ra rằng năng lực giao tiếp xã hội bằng tiếng Anh không thể thay thế cho các kỹ năng học thuật như giải thích, suy luận, mô tả – và những kỹ năng ấy chỉ phát triển tốt khi trẻ được rèn luyện một cách có hệ thống trong ngôn ngữ mẹ đẻ.

Điều đó có nghĩa là: một nền tảng tiếng Việt vững chắc không làm “chậm” tiếng Anh, mà là điều kiện tất yếu để con có thể sử dụng tiếng Anh một cách đầy đủ – cả trong học tập, tư duy và cuộc sống.

3. Ở nhà con nói tiếng Việt với ông bà cha mẹ nhưng con đi học trường 100% tiếng Anh thì sẽ như thế nào?

Đây là điều nhiều ba mẹ tin là hợp lý – rằng chỉ cần gia đình duy trì tiếng Việt ở nhà thì tiếng mẹ đẻ sẽ “tự nhiên” phát triển. Tuy nhiên, các nghiên cứu khoa học lại không đồng tình với giả định này.

Tiến sĩ Fred Genesee – chuyên gia đầu ngành về phát triển song ngữ tại Đại học McGill (Canada) – đã thực hiện nhiều nghiên cứu then chốt về phát triển ngôn ngữ ở trẻ nhỏ. Trong công trình “Bilingual First Language Acquisition: A Developmental Perspective” (2006), ông chỉ ra rằng: trẻ nhỏ cần sự hiện diện mạnh mẽ, có hệ thống và đủ chiều sâu của cả hai ngôn ngữ trong nhiều ngữ cảnh khác nhau – đặc biệt là môi trường giáo dục – để phát triển song ngữ một cách cân bằng.

Trong nghiên cứu trước đó, “Early bilingual language development: One language or two?” (2002), ông cũng phát hiện rằng: nếu một ngôn ngữ chỉ được sử dụng ở nhà, với vốn từ đơn giản, chủ yếu trong giao tiếp hàng ngày – trong khi ngôn ngữ thứ hai được sử dụng ở trường học, với vốn từ học thuật, nội dung tư duy thì ngôn ngữ ở nhà (trong trường hợp này là tiếng Việt) sẽ khó lòng theo kịp. Dần dần, trẻ sẽ gặp khó khăn trong việc biểu đạt ý tưởng sâu sắc, kể chuyện, viết, hoặc phản biện bằng tiếng mẹ đẻ.

Và như vậy, dù vẫn có khả năng nghe-nói cơ bản bằng tiếng Việt, trẻ sẽ thiếu hụt nghiêm trọng ở các kỹ năng học thuật và tư duy – dẫn đến một hình thái “khuyết ngữ” (semilingualism): không đủ mạnh mẽ trong bất kỳ ngôn ngữ nào để tư duy rõ ràng hoặc kết nối văn hóa sâu sắc.

4. Ba mẹ muốn con giỏi tiếng Anh để hội nhập – vậy chọn trường dạy hoàn toàn tiếng Anh là cách nhanh nhất?

Nghe thì hợp lý: học càng nhiều tiếng Anh, càng sớm, càng tốt – thì con sẽ giỏi nhanh hơn và sẵn sàng hội nhập. Nhưng thực tế và khoa học lại chỉ ra rằng “càng sớm, càng nhiều” chưa chắc là con đường nhanh nhất hay bền vững nhất.

Thứ nhất, theo lý thuyết “tương tác ngôn ngữ và nhận thức” của Giáo sư Jim Cummins (2001), trẻ chỉ phát triển tiếng Anh học thuật vững chắc nếu đã có nền tảng ngôn ngữ mẹ đẻ tốt, bởi các kỹ năng tư duy phản biện, suy luận, mô tả không phát triển tách biệt theo từng ngôn ngữ, mà chuyển giao và hỗ trợ lẫn nhau giữa tiếng mẹ đẻ và ngoại ngữ. Nói cách khác, tiếng mẹ đẻ không làm chậm tiếng Anh – nó là điều kiện cần để tiếng Anh của con phát triển sâu và có ý nghĩa thật sự.

Thứ hai, nghiên cứu của Genesee & Lindholm-Leary (2012) cho thấy, trẻ em trong các chương trình song ngữ tích hợp thường đạt kết quả tốt ngang hoặc cao hơn so với trẻ học hoàn toàn bằng tiếng Anh, đặc biệt từ tiểu học trở đi. Không chỉ phát triển ngôn ngữ, trẻ trong môi trường song ngữ còn giữ được sự cân bằng cảm xúc và bản sắc văn hóa cá nhân – yếu tố cực kỳ quan trọng để trẻ “hội nhập” thật sự, chứ không chỉ đơn thuần là “nói giỏi”.

Và đây là lúc nên nhắc đến một khái niệm rất quan trọng trong giáo dục ngôn ngữ hiện đại: translanguaging – hay “sử dụng ngôn ngữ linh hoạt”. Đây là cách trẻ sử dụng tổng hòa tất cả các nguồn lực ngôn ngữ mà trẻ có (tiếng mẹ đẻ, tiếng Anh, cử chỉ, hình ảnh...) để diễn đạt ý tưởng và hiểu thế giới. Thay vì tách bạch “tiếng Việt ở nhà” và “tiếng Anh ở trường”, mô hình translanguaging cho phép trẻ vận dụng linh hoạt cả hai ngôn ngữ trong mọi tình huống học tập và đời sống, từ đó tạo ra năng lực tư duy và biểu đạt sâu sắc hơn rất nhiều. Phần Lan, Canada, Mỹ và nhiều quốc gia tiên tiến hiện nay đều khuyến khích translanguaging như một chiến lược ngôn ngữ tích hợp giúp trẻ phát triển song ngữ tự nhiên, cân bằng và mang tính cá nhân hóa cao.

Thứ ba, “hội nhập” không đồng nghĩa với việc nói tiếng Anh trôi chảy. Hội nhập là khả năng sống hòa hợp trong sự đa dạng, giữ được bản sắc của mình, và hiểu được người khác. Nếu trẻ chỉ giỏi tiếng Anh mà thiếu khả năng kết nối cảm xúc, thiếu ngôn ngữ mẹ đẻ để diễn đạt tư duy phức tạp, và không cảm thấy thuộc về văn hóa gốc, thì con đang “mượn ngôn ngữ để tồn tại” chứ chưa thật sự sống chủ động giữa thế giới.

Vì vậy, lựa chọn trường dạy hoàn toàn bằng tiếng Anh không phải là con đường nhanh nhất, mà đôi khi là một lựa chọn thiếu nền tảng. Lựa chọn thông minh hơn là những môi trường song ngữ tích hợp, áp dụng triết lý translanguaging, nơi tiếng Anh không thay thế tiếng Việt, mà cùng đồng hành, hỗ trợ, bổ sung lẫn nhau – để con phát triển toàn diện cả tư duy, cảm xúc lẫn bản sắc.

Hãy nhớ: một đứa trẻ không cần “nói giống người bản xứ” để hội nhập, mà cần “biết mình là ai” khi bước ra thế giới. Và muốn làm được điều đó, con cần cả tiếng Anh – và cả tiếng nói từ trái tim bằng chính ngôn ngữ đầu tiên của mình.

5. Vậy ba mẹ nên chọn trường dạy ngôn ngữ nào cho con?

Đây có lẽ là câu hỏi mà rất nhiều ba mẹ mang theo khi bước vào bất kỳ buổi tư vấn tuyển sinh nào. Nghe đơn giản, nhưng thực ra câu hỏi này tiềm ẩn cả một hệ tư tưởng: Ta đang ưu tiên “ngôn ngữ nào”, và vì sao?

Thật ra, câu hỏi “trường dạy ngôn ngữ nào?” chỉ là bề nổi. Điều mà ba mẹ thật sự cần tự hỏi là:

“Con mình đang ở giai đoạn phát triển như thế nào?” “Điều gì là quan trọng nhất với con trong những năm đầu đời?” “Con cần được hỗ trợ ra sao để lớn lên hạnh phúc, tự tin và có nền tảng vững chắc cho tương lai?”

Trong những năm đầu đời, ngôn ngữ không chỉ là phương tiện học chữ, giao tiếp. Ngôn ngữ chính là cách con hiểu thế giới, kết nối với người khác, và bày tỏ cảm xúc cá nhân. Nếu môi trường học dùng một thứ ngôn ngữ mà con chưa thực sự “sống được trong đó” – ví dụ: con không thể diễn đạt cảm xúc, không thể tìm được lời để giải thích, hay luôn cần đoán ý của người lớn – thì con sẽ bị thiệt thòi về nhiều mặt: tư duy chậm lại, cảm xúc bị dồn nén, và bản sắc cá nhân mờ dần đi.

Trong khi đó, nếu được học tập trong một môi trường cho phép con sử dụng cả hai ngôn ngữ một cách tự nhiên, linh hoạt và có chiến lược – như mô hình translanguaging đang được áp dụng tại các quốc gia giáo dục tiên tiến như Phần Lan, Canada, và Mỹ – thì con sẽ có nhiều hơn là năng lực ngôn ngữ. Con sẽ có:

• Một nền tảng tiếng mẹ đẻ sâu sắc để kết nối văn hóa, gia đình, và nguồn gốc.

  
  

• Một năng lực tiếng Anh đầy đủ – không chỉ để giao tiếp, mà để tư duy và học thuật.

  
  

• Và quan trọng nhất: một bản sắc tự tin, không bị chia đôi giữa hai thế giới.

  
  

Việc chọn trường, vì thế, không nên xoay quanh câu hỏi: “Dạy ngôn ngữ nào?” Mà nên là:

• “Ngôi trường đó có giúp con nói được điều con nghĩ không?”

  
  

• “Ngôi trường đó có hiểu rằng mỗi đứa trẻ đều mang theo một nền tảng ngôn ngữ riêng biệt và cần được tôn trọng không?”

  
  

• “Ngôi trường đó có nuôi dưỡng con bằng sự kết nối – chứ không phải phân tách – giữa các ngôn ngữ không?”

  
  

Tại HEI Schools Saigon Central, ba mẹ sẽ không thấy một môi trường “dạy song ngữ kiểu kỹ thuật”, hay “dạy tiếng Anh để kịp chuẩn Cambridge sớm”. Điều nhà trường làm, là xây dựng một không gian chấp nhận, tôn trọng và đồng hành với hành trình ngôn ngữ cá nhân của từng đứa trẻ. Ở đó, tiếng Anh và tiếng Việt không đối lập, mà hòa quyện. Không tách rời, mà bổ sung. Không bị dùng như thước đo thành tích, mà là công cụ để con được hiểu, được yêu, và được là chính mình.

Lời kết – Hãy chọn nơi giúp con nói được tiếng lòng mình, trước cả tiếng Anh hay tiếng Việt

Ngôn ngữ rất quan trọng. Nhưng người sử dụng ngôn ngữ ấy mới là điều quan trọng nhất. Con không cần biết hết thì hiện tại hay quá khứ hoàn thành. Điều con cần là biết diễn đạt mình đang vui hay đang buồn.

Không cần nói trôi chảy như người bản xứ – chỉ cần nói thật với lòng mình. Và đó là điều chỉ có thể xảy ra khi con được sống trong một môi trường hiểu con, yêu con, và không vội vã ép con thành người khác.